⇔ ⇔ ⇔ 

Azərbaycanda parlamentarizm ənənələrinin tarixi XX əsrin əvvəlindən, çar Rusiyasında ilk parlamentin - Dövlət Dumasının formalaşdığı dövrdən başlanır.

1905-ci ilin məlum tarixi olaylarından sonra Rusiya monarxiyası dövlət idarəçiliyində məcburi islahatlara getməli oldu və imperiyanın bütün ərazisində I Dövlət Dumasına seçkilər keçirildi. Bu seçkilərdə Bakı, Yelizavetpol (Gəncə) və İrəvan quberniyalarında yaşayan müsəlman-azərbaycanlı əhalisi üçün 6 deputat yeri ayrılmışdı.

1906-cı ildə işə başlayan I Dövlət Dumasının tərkibində azərbaycanlı deputatlar Əlimərdan bəy Topçubaşov, Məmmədtağı Əliyev, Əsədulla bəy Muradxanov, İsmayılxan Ziyadxanov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev və Ataxan İrəvanski yer almışdı. Onların hər biri ali təhsilli, mütərəqqi fikirli ziyalılar idi. O cümlədən ikisi yüksək savadlı və təcrübəli hüquqşunaslar idi: Ə.Topçubaşov Peterburq Universitetinin, İ.Ziyadxanov isə Moskva Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmişdi. Ümumilikdə I Dumada Rusiyanın müxtəlif regionlarını təmsil edən 36 deputatdan ibarət müsəlman fraksiyası vardı və azərbaycanlı deputatlar bu fraksiyanın ən fəal üzvləri idi.

Təsadüfi deyil ki, fraksiyanın ilk iclasında Ə.Topçubaşov onun rəhbəri seçilmişdi. Azərbaycanlı deputatlar Dumadakı müzakirələrdə aktiv iştirak edir, o cümlədən Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazda yeritdiyi milli və dini ayrı-seçkilik siyasətini tənqid edir və beləliklə, təkcə azərbaycanlıların deyil, bütün Rusiya müsəlmanlarının mənafeyini müdafiə edirdilər. Lakin, tarixdən bəlli olduğu kimi, I Dumanın ömrü uzun çəkmədi və 1906-cı ilin iyulunda çar II Nikolay qanunverici orqanın buraxılması barədə fərman verdi.

1907-ci ilin fevralında işə işə başlayan II Dövlət Dumasına da 6 azərbaycanlı deputat seçilmişdi: Fətəli xan Xoyski, Xəlil bəy Xasməmmədov, İsmayıl Tağıyev, Məmmədağa Şahtaxtinski, Mustafa Mahmudov və Zeynal Zeynalov. Onlar da yeni parlamentdə müsəlman fraksiyasının fəal üzvlərindən idi. Bundan əlavə F.Xoyski və X.Xasməmmədov Duma bürosuna üzv seçilmişdilər.

Amma bu Duma da cəmisi yarım il fəaliyyət göstərdi və 1907-ci ilin iyununda çarın fərmanı ilə buraxıldı. Qeyd etmək lazımdır ki, II Nikolayın I və II Dumanın buraxılmasına dair fərman verməsində Rusiya imperiyasının ucqarlarının (koloniyaların) qanunverici təmsilçilərinin, o cümlədən azərbaycanlı deputatların qanunverici orqandakı kəskin tənqidi çıxışları da az rol oynamamışdı. Məhz buna görə də 1907-ci ilin payızında keçirilən III Dumaya seçkilərdə imperiyanın ucqarları, o cümlədən türk-müsəlman əhalisinin yaşadığı Mərkəzi Asiya, Sibir və digər regionlar seçki hüququndan məhrum edilmişdi.

Qanunverici orqanda əsasən monarxiyaya loyal və mötədil qüvvələrin təmsil olunması növbəti Dumanın əvvəlkilərə nisbətən uzunömürlü olmasını da təmin edən faktorlardan oldu. Təsadüfi deyil ki, növbəti iki Duma səlahiyyət müddətini (5 il) axıracan yerinə yetirmişdi. Bununla belə, III Dumada bütün Cənubi Qafqazın müsəlman əhalisi adından bir nəfər - Xəlil bəy Xasməmmədov təmsil olunurdu. IV Dumada isə onu Məmməd Yusif Cəfərov əvəz etdi.

İmperiyanın ali qanunvericilik orqanında yer alan azərbaycanlılar bu müddətdə dəyərli parlamentarizm təcrübəsi keçməklə yanaşı, həm də öz doğma xalqının gələcək istiqlalına rəhbərlik edəcək şəxsiyyətlər kimi yetişmişdilər. Məhz buna görə də Rusiyada çarizm süquta uğrayanda onlar Azərbaycanda milli müstəqillik hərəkatının ən qabaqcıl nümayəndələri oldular.

1917-ci ilin fevralında Rusiyada monarxiyanın devrilməsindən sonra hakimiyyətə gələn "Müvəqqəti hökumət" yayda imperiyanın yeni parlamentinə - Müəssislər Məclisinə seçkilər keçirdi. Lakin tezliklə bu hökumət də süqut etdi və 1917-ci ilin oktyabr çevrilişindən (Böyük Oktyabr Sosialist inqilabı) sonra Rusiyada hakimiyyəti bolşeviklər ələ keçirdilər. İnqilab üzündən Cənubi Qafqazdan Müəssislər Məclisinə seçilən deputatlar heç Peterburqa getməyə macal tapmadılar. Onlar 1918-ci il fevralın 14-də Tiflisdə Cənubi Qafqazın ali hakimiyyət orqanı olan Zaqafqaziya Seymini yaratdılar.

Seymdə müsəlman fraksiyasını Müəssislər Məclisinə seçkilər zamanı Azərbaycanın, habelə bütün Cənubi Qafqazın bir milyondan çox türk-müsəlman seçicisinin səsini qazanmış 44 deputat təmsil edirdi. Dövlət dumalarında olduğu kimi, Zaqafqaziya Seymində də azərbaycanlı deputatlar ardıcıl siyasi fəallığı ilə seçilirdi.

Məhz onların tələbi ilə 1918-ci il aprelin 9-da Seym Zaqafqaziyanın Rusiyadan müstəqilliyini elan etdi və Birləşmiş Zaqafqaziya Cümhuriyyəti yaradıldı. Lakin Seymdəki azərbaycanlı, erməni və gürcü fraksiyaları arasında mövcud olan kəskin milli mənafe ziddiyyətləri, özəlliklə erməni deputatların mütəmadi davakarlığı bu qurumun uzun müddət yaşamısını mümkünsüz edirdi. 1918-ci il mayın 25-də Zaqafqaziya Seyminin sonuncu iclası oldu. Əvvəlcə Seymdən gürcü deputatlar çıxdılar və onlar mayın 26-da müstəqil Gürcüstan Respublikasını elan etdilər. Bundan sonra azərbaycanlı (müsəlman) deputatlar da Seymdən çıxdılar.

1918-ci il mayın 27-də müsəlman fraksiyası (bunu Zaqafqaziyanın müsəlman parlamenti də adlandırmaq olardı) ayrıca iclas keçirərək Azərbaycanın müstəqilliyini elan etmək qərarına gəldi. Fraksiya özünü Azərbaycan Milli Şurası elan etdi. Beləcə Azərbaycanın tarixində milli ilk parlament yarandı. Həmin iclasda Azərbaycan Milli Şurasının Rəyasət Heyəti və sədri seçildi. Məhəmədəmin Rəsulzadə Milli Şuranın sədri oldu.

1918-ci il mayın 28-də Tiflisdə Milli Şuranın 26 üzvünün (Həsən bəy Ağayev (sədr), Mustafa Mahmudov (katib), Fətəli xan Xoyski, Xəlil bəy Xasməmmədov, Nəsib bəy Yusifbəyli, Mir Hidayət Seyidov, Nəriman bəy Nərimanbəyov, Heybət Qulu Məmmədbəyov, Mehdi bəy Hacinski, Əli Əskər bəy Mahmudbəyov, Aslan bəy Qardaşov, Sultan Məcid Qənizadə, Əkbər Ağa Şeyxülislamov, Mehdi bəy Hacıbababəyov, Məmməd Yusif Cəfərov, Xudadat bəy Məlik-Aslanov, Rəhim bəy Vəkilov, Həmid bəy Şahtaxtinski, Firudun bəy Köçərlinski, Camo bəy Hacınski, Şəfi bəy Rüstəmbəyov, Xosrov Paşa bəy Sultanov, Cəfər Axundov, Məhəmməd Məhərrəmov, Cavad Məlik-Yeqanov və Hacı Molla Səlim Axundzadə) iştirakı ilə keçirilən iclasda Azərbaycanın dövlət müstəqiliyinə dair tarixi sənəd - İstiqlal Bəyannaməsi qəbul edildi.

Bu, Azərbaycanın dövlətçilik tarixində yeni səhifənin açılması idi. Müsəlman fraksiyasının bolşevik üzvləri bu qərara qoşulmamışdı, daha bir neçə nəfər isə həmin vaxt Tiflisdə deyildi. İstiqlal Bəyannaməsi bütün türk-müsəlman dünyasında, ümumiyyətlə, bütün Şərqdə ilk dəfə olaraq məhz Azərbaycanda demokratik respublika idarə üsuluna, parlamentli respublika idarəçiliyinə əsaslanan milli dövlətin - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradıldığını elan etdi.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə milli parlamentin tarixini iki dövrə ayırmaq olar. 1918-ci il mayın 27-dən noyabrın 19-dək davam edən birinci dövrdə Milli Şura adı ilə fəaliyyət göstərən parlamentin cəmi 10 iclası keçirilmişdi. Milli Şura əvvəlcə Tiflisdə, iyunun 17-dən Gəncədə, Bakı daşnak-bolşevik qüvvələrindən təmizlənəndən sonra isə, sentyabrın 17-dən paytaxtda fəaliyyət göstərmişdi. Milli Şura 1918-ci il noyabrın 19-da keçirilən sonuncu iclasında Xalq Cümhuriyyətinin geniş tərkibli yeni parlamentinə - Müəssislər Məclisinə seçkilərin təyin edilməsi barədə qərar qəbul etdi. 120 deputatdan ibarət olacaq yeni parlamentə seçkilər 1918-ci il dekabrın 3-nə təyin edildi. Bununla Azərbaycanın istiqlal tarixində müstəsna xidmətləri olmuş Milli Şura fəaliyyətini dayandırdı.

Seçkilərlə bağlı qəbul olunmuş qərarda bildirilirdi ki, Azərbaycanda müxtəlif millətlər məskunlaşdığı üçün qanunvericilik orqanında bütün millətlərin nümayəndələri təmsil olunmalıdır. Bu məqsədlə parlamentə müsəlman türklərdən 80, ermənilərdən 21, ruslardan 10, alman, yəhudi və digər millətlərinin isə hərəsindən 1 nümayəndə çağırılması nəzərdə tutulmuşdu. Bu fakt o vaxtkı Azərbaycan parlamentarizminin nə dərəcədə liberal olduğunu nümayiş etdirməklə yanaşı, həmin liberalizmin dövrün acı reallıqları (o cümlədən erməni millətçilərinin azərbaycanlılara qarşı həyata keçirdiyi total qırğınlar fonunda) ilə o qədər də uzlaşmadığını sübutlayan bir gerçəkdir.

1918-ci il dekabrın 7-də Hacı Zeynalabdin Tağıyevin qızlar məktəbinin binasında Şərq aləmində ilk peşəkar parlamentin - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qanunverici məclisinin birinci iclası keçirildi. İclasda Əlimərdan bəy Topçubaşov parlamentin sədri, Həsən bəy Ağayev onun birinci müavini, Mehdi bəy Hacınski isə baş katib seçildilər. Erməni və rus nümayəndələri iclasda iştirak etmirdilər. Bakı Rus Milli Şurasının bununla bağlı qəbul etdiyi qərarda göstərilirdi ki, rus əhalisinin Xalq Cümhuriyyətinin parlamentində təmsil olunması "Azərbaycanın Rusiyadan ayrılması faktının tanınması" demək olardı. Lakin Azərbaycanda yaşayan rus əhalisinin təzyiqi ilə Rus Milli Şurası bir ay sonra parlamentin işində iştirak etməyə məcbur oldu.

Ermənilər isə sonadək Xalq Cümhuriyyəti parlamentinin işində iştirak etmədilər. Ümumilikdə fəaliyyət göstərdiyi ilyarım ərzində parlamentin işində ən çoxu 97 deputat iştirak etmişdi.

Peşəkar parlamentin təşkili ilə Xalq Cümhuriyyətinin parlamentarizm tarixində ikinci dövr başlandı. Bu dövr 1918-ci il dekabrın 7-dən 1920-ci il aprelin 27-dək davam etmişdi. Bu dövrdə parlamentin cəmi 145 iclası keçirilmiş, müzakirəyə 270-dən çox qanun layihəsi çıxarılmış, onlardan 230-a yaxını qəbul olunmuşdu. Parlamentin 11 daimi komissiyası fəaliyyət göstərirdi. Lakin parlamentdə daxili ziddiyyətlərin mövcudluğu, fraksiya və qruplaşmaların çoxluğu (10-a yaxın fraksiya mövcud idi) onun normal fəaliyyət göstərməsini əngəlləyirdi. Xalq Cümhuriyyətinin mövcud olduğu 23 ayda hökumətin dörd dəfə dəyişdirilməsi də bunun nəticəsi idi. Bununla belə, parlament öz fəaliyyəti ilə Azərbaycanda müstəqil dövlət quruculuğuna mühüm töhfə vermiş, ölkə həyatının müxtəlif sahələrinə dair bir sıra vacib qanunlar qəbul etmişdi.

Parlament gənc respublikanın beynəlxalq aləmdə tanınması istiqamətində də böyük iş aparırdı. Ə.Topçubaşovun başçılıq etdiyi nümayəndə heyətinin səyləri nəticəsində 1920-ci il yanvarın 12-də Paris sülh konfransında iştirak edən ölkələr Azərbaycanın müstəqilliyini tanıdılar. Həmin il aprelin 22-də parlament Britaniya, Fransa, İtaliya, İsveçrə, Polşa və ABŞ-da diplomatik nümayəndəliklər açmaq haqqında qanun qəbul etdi. Lakin bir neçə gün sonra bolşevik Rusiyasının Azərbaycanı işğal etməsi ilə bu işlər yarımçıq qaldı.

Parlamentin böyük diqqət yetirdiyi problemlərdən biri də Azərbaycanın qonşuları ilə münasibətlərin tənzimlənməsi məsələsi idi. Gərgin müzakirələrdən sonra Gürcüstanla münasibətlər nizama salındı, İranla Azərbaycan arasında dostluq əlaqələri haqqında müqavilə imzalandı. Daşnak Ermənistanı və sovet Rusiyası ilə münasibətləri isə sahmanlanmaq mümkün olmadı. Və 1920-ci il aprelin 27-də parlamentin hakimiyyəti bolşeviklərə vermək barədə qərar qəbul etməsi onların hər ikisinin maraqlarına uyğun idi. 23 ay öncə Azərbaycanın istiqlalını elan edən deputatlar bu dəfə onun faktiki süqutuna qərar verdilər. Qarşıda Azərbaycanı və onun parlament tarixini 70 illik qırmızı sovet dövrü gözləyirdi...