⇔ ⇔ ⇔ 

2005-ci il iyulun 4-də prezident İlham Əliyev üçüncü çağırış Milli Məclisə seçkilərin noyabrın 6-na təyin olunması barədə sərəncam imzaladı. İki gün öncə, iyulun 2-də isə dövlət başçısının imzaladığı "Seçki Məcəlləsinə əlavə və dəyişikliklər edilməsi haqqında" qanun rəsmi mətbuatda dərc olunaraq qüvvəyə minmişdi. Beləliklə, yeni seçki kampaniyasına start verildi.

Əslində isə bu, seçki kampaniyasının, sadəcə, rəsmi başlanğıcı sayıla bilərdi. Çünki gerçəkdə noyabr seçkilərinə hazırlıq 2005-ci ilin əvvəlindən start götürmüşdü və həm iqtidar partiyasının, həm də müxalifət düşərgəsinin ilk siyasi bəyanatlarından onların seçki ilə bağlı əsas hədəfləri bəlli olmuşdu. 

Hakim partiya bu seçkilərdə də parlamentdəki üstün mövqelərini qorumaq və təmsilçilik baxımından ən azı beş il öncəki nəticəni (2000-ci il seçkilərində YAP 124 deputat yerindən 74-nü əldə etmişdi) təkrarlamaq əzmindəydi. Eyni zamanda, hakimiyyət bu məqsədə seçkilərin şəffaflıq və demokratiklik "planka"sını yüksəltməklə nail olmaq niyyətində idi. Çünki bundan öncə Azərbaycanda keçirilmiş seçkilər beynəlxalq dairələrin ciddi tənqidləri ilə müşayiət olunmuşdu və iqtidar bu dəfə həmin qiymətin daha məqbul olması üçün çalışırdı.

Hakim partiyanın lideri, ölkə prezidenti İlham Əliyev də bu mövzuda ilk rəsmi çıxışında həmin məqamı önə çəkmişdi. Dövlət başçısı mart ayında YAP-ın 3-cü qürultayında bəyan etdi ki, bu gün hakim partiya siyasi müstəvidə özünə heç bir rəqib görmür və parlament seçkilərində də böyük uğur qazanacağına əmindir. Prezident bəyan etdi ki, hakimiyyət bu seçkilərin maksimum şəffaflıq şəraitində keçməsində hamıdan çox maraqlıdır ki, seçkilərdən sonra heç kimin YAP-ın əldə etdiyi qələbəyə şühbəsi olmasın.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu məqam hakimiyyətin seçki taktikası üçün hər zaman aktual olmuş bir məsələ idi. Çünki prinsipcə öncəki seçkilərdə də hakimiyyətin həm elektoral dəstəyi, həm də ümumilikdə ictimai və siyasi resursları imkan vermişdi ki, o, məhz tam şəffaf seçki prosesində üstünlüyünü təsdiq etsin. Amma son anda seçkilərə nəticə üçün o qədər də əhəmiyyət kəsb etməyən, amma hakimiyyəti beynəlxalq qınaq qarşısında qoyan lüzumsuz müdaxilələr olmuşdu. Odur ki, prezident İ.Əliyevin yeni parlament seçkiləri öncəsi verdiyi bəyanatlar mahiyyətcə yeni səciyyə daşıyırdı, hakimiyyət bu dəfə seçkiləri ədalətli və təmiz keçirmək niyyətində olduğunu konkret addımlarla təsldiqləmək əzmində idi.

Dövlət başçısının 2005-ci ilin yazında atdığı bir sıra addımlar da bunu deməyə əsas verirdi. Bu xüsusda 2003-cü ilin 15-16 oktyabr hadisələri ilə bağlı həbs edilmiş müxalifət liderlərinin bu il martın 20-də əfv edilməsini, hakimiyyətlə müxalifət arasında münasibətlərin daha sivil və siyasi tolerantlıq müstəvisinə keçməsi üçün atılan addımları, həmçinin prezidentin 2005-ci il mayın 11-də imzaladığı "Azərbaycan Respublikasında seçki praktikasının təkmilləşdirilməsinə dair" sərəncamı xüsusi qeyd etməyə dəyər. Yeri gəlmişkən, sözügedən sərəncamda yer alan müddəaların əksəriyyəti ayrı-ayrı qanunvericilik aktlarında, o cümlədən Seçki Məcəlləsində əks olunsa da, onların prezident sərəncamında bir daha nəzərə çatdırılması həm hüquqi, həm də siyasi yöndən əhəmiyyət kəsb edən məqam idi. İlk dəfə olaraq Azərbaycanda seçkilər ərəfəsində belə bir sərəncam imzalanmışdı. Təsadüfi deyil ki, sənəd beynəlxalq dairələr tərəfindən də müsbət qarşılandı.

Sənəddə mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanlarının rəhbərlərinə, digər dövlət məmurlarına seçki prosesinə qanunazidd müdaxilələr etmək birmənalı şəkildə qadağan olunur və belə müdaxiləyə yol verənlərin məsuliyyətə cəlb ediləcəyi nəzərə çatdırılırdı. Müqayisə üçün deyək ki, öncəki seçki kampaniyalarında bu müddəalar adətən prezidentin keçirdiyi müşavirələrdə şifahi olaraq səslənirdi. Sənəddə budəfəki seçki kampaniyasının bir sıra yenilikləri də əks olunmuşdu. İlk dəfə olaraq prezident sərəncamı ilə Azərbaycanda səsvermə günü rəy sorğusunun, "exit-poll"un keçirilməsinə hüquqi baza yaradıldı və yerli icra strukturlarına bu prosedura şərait yaratmaq tapşırıldı. Nəhayət, sərəncamın digər mühüm məqamı seçki kampaniyası gedişində vətəndaşlarının toplaşmaq azadlığının təmin edilməsi və kütləvi aksiyaların keçirilməsinə şərait yaradılması üçün mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanlarına tapşırığın verilməsi idi.

Lakin sadalanan məqamlara rəğmən seçkiqabağı şəraitlə bağlı hakimiyyət və beynəlxalq instansiyalar arasında tam anlaşmanın olmadığı da qeyd edilməlidir. Xüsusilə Seçki Məcəlləsinə edilən əlavə və dəyişikliklər Avropa Şurasını (AŞ) və ATƏT-i tam şəkildə qane etməmişdi. Hakimiyyət AŞ-nin Venesiya Komissiyasının irəli sürdüyü tövsiyələrin bir çoxunu nəzərə alsa da (Seçki Məcəlləsinə ümumilikdə 43 düzəliş edildi), seçki komissiyalarının paritet əsasda formalaşdırılması təklifini qəbul etmədi.

Elə ölkə müxalifətinin seçki yarışının əvvəlindən irəli sürdüyü başlıca tələb də komissiyaların təşkili ilə bağlı idi və seçki marafonu rəsmən start götürəndən sonra da müxalifət düşərgəsində bu məsələnin yenidən qanunverici orqanın gündəminə gələcəyinə dair ümidlər qalmaqda idi. Ümumilikdə isə müxalifət düşərgəsi 2005-ci il seçkilərinə də qeyri-yekcins və daxili ziddiyyətlər içində qədəm qoymuşdu. Öncəki seçki yarışlarında olduğu kimi, bu dəfə də müxalifətin radikal kəsimini təşkil edən partiyalar (Müsavat, AXCP, ADP) bütün düşərgənin siyasi mübarizə məsuliyyətini üzərinə götürdüklərini və 2005-ci il seçkilərinin ölkədə hakimiyyət dəyişikliyi ilə nəticələnəcəyini elan etmişdilər.

Özü də bu dəfə səslənən bəyanatlar daha iddialı təsir bağışlayır və postsovet məkanında meydana gələn məlum prosesləri göz önünə alan müxalifət liderləri Azərbaycanda da seçkini "məxməri inqilab"a çevirmək niyyətlərini gizlətmirdilər. Səslənən bəyanatlardan belə nəticəyə gəlmək olurdu ki, sözügedən partiyalar seçkidən daha çox seçkisonrası qarşıdurmaya hazırlaşır və özlərinin elaktoratını da buna hazırlayırdılar. Həmin iddianın mövcud reallıqla nə dərəcədə uzlaşıb-uzlaşmadığı isə artıq başqa söhbətin mövzusu idi.

Müxalifət düşərgəsinin geniş spektrini götürdükdə isə, burada "inqilab" məsələsinə münasibətin heç də birmənalı olmadığını görmək mümkün idi. "Azadlıq" blokunda birləşmiş üç partiyanı çıxmaqla müxalifətin yerdə qalan hissəsi həm bu ideyaya pessimist yanaşır, həm də belə bir perspektivin Azərbaycan dövlətçiliyi üçün ağır nəticələr doğura biləcəyini sözügedən partiyalardan daha realist qiymətləndirirdilər.

Digər tərəfdən, təkcə siyasi-ideoloji deyil, taktiki addımlarda da mövcud olan fikir ayrılıqları müxalifət düşərgəsinin seçkilərdə vahid qüvvə halında çıxış etməsini mümkünsüz edirdi. Halbuki ilin əvvəlində müxalifət liderlərinin tam əksəriyyəti seçkilərdə vahid namizədlər siyahısı ilə, bu mümkün olmadıqda isə vahid siyasi platforma ilə çıxış etmək niyyətini önə çəkirdilər.

Eyni zamanda, budəfəki seçkilər ancaq majoritar sistem (birmandatlı dairələr) üzrə keçirildiyindən müxalifət düşərgəsinin manevr imkanlarını qismən genişləndiyini düşünmək olardı. Öncəki seçkilərdə diqqətini proporsional sistem üzrə nəzərdə tutulmuş 25 yerlik siyahı üzərində cəmləyən müxalifət partiyalarının indi daha geniş siyahı (124 yer) ətrafında ortaq məxrəcə gəlməsi xeyli mümkün görünürdü.

Eyni zamanda, seçkilərə hazırlıq mərhələsi göstərirdi ki, müxalifətin ayrı-ayrı dairələr üzrə ortaq namizədləri müəyyənləşdirməsi vaxtilə proporsional siyahılar ətrafında ortaya çıxan ziddiyyətlərdən daha problematik olacaq. Nəinki ümumilikdə müxalifətin, ayrılıqda "Azadlıq" blokunun (AXCP, ADP, Müsavat) daxilində uzun müddət bütün dairələr üzrə ortaq namizədləri müəyyənləşdirmək mümkün olmadı.

Digər tərəfdən, «Azadlıq» blokunun müxalifətdəki digər qüvvələrə bir növ yuxarıdan aşağıya münasibəti ümumilikdə düşərgənin potensial uğur əmsalına mənfi təsir göstərən faktor idi. Hər halda müxalifət düşərgəsində orta çəkili qüvvələrdən sayılan Vətəndaş Həmrəyliyi (Sabir Rüstəmxanlı), Ədalət (İlyas İsmayılov), Milli Demokrat (İsgəndər Həmidov) kimi partiyaların "Azadlıq" blokundakı "üçlər"in ambisioz davranışından açıqca gileylənməsi fakt idi. Hətta 2003-cü il prezident seçkilərində radikal müxalifətə açıq dəstək vermiş və onların rəhbərləri ilə birgə məhbəs yolu keçmiş İqbal Ağazadəyə (Ümid Partiyası) "Azadlıq" blokunun namizədlər siyahısında yer tapılmadı.

Bununla yanaşı, müxalifət düşərgəsində "Azadlıq" blokuna tən gələ biləcək imkanı olan digər bir qüvvə - əsasən sabiq dövlət və hökumət xadimlərinin, o cümlədən eks-prezident Ayaz Mütəllibovun, keçmiş spiker Yaqub Məmmədovun, sabiq baş nazir Rəhim Hüseynovun, sabiq prezident köməkçisi Eldar Hamazovun, habelə AMİP, ASDP kimi partiyaların yer aldığı "Yeni Siyasət" bloku da seçki ilə bağlı böyük iddialarını gizlətmirdi. Düzdür, hələ seçki yarışının ilk mərhələsində bu blokda ezinteqrasiya meylləri özünü göstərdi və liberalların lideri Lalə Şövkət bloku tərk etdi.

Hakim partiya isə, gözlənildiyi kimi, seçkilərə təkbaşına qatıldı. YAP-la birlikdə Məşvərət Məclisində təmsil olunan və hakimiyyətin ən sadiq siyasi tərəfdarlarından sayılan partiyalar da (Ana Vətən, Azərbaycan Haminə Alyans və s.) isə öncə iqtidaryönlü "İslahat" seçki blokunu təsis etmək qərarına gəlsələr də, bu blok seçki yarışında heç nə ilə yadda qalmadı.

Seçki yarışına 2005-ci ilin yayında təsis edilmiş yeni partiya - keçmiş AXCP funksioneri Asim Mollazadənin rəhbərlik etdiyi Demokratik İslahatlar Partiyası da iddialı qoşulmuşdu. Bundan əlavə, seçki kampaniyasında əsasən QHT-lərdən ibarət olan "İctimai Liderlər" bloku, həmçinin "Media-2005", "Yeni Parlament", "Azərbaycan naminə" və s. adda bloklar da iştirak edirdi. Ümumilikdə seçki yarışında 10-dan çox irili-xırdalı blok qüvvəsini sınamaq qərarına gəlmişdi.

2005-ci il parlament seçkilərində birmandatlı dairələr isə aşağıdakı kimi sıralanmışdı:

1 saylı Şərur - Sədərək          

2 saylı Şərur   

3 saylı Babək - Kəngərli        

4 saylı Naxçıvan şəhər           

5 saylı Şahbuz - Babək          

6 saylı Culfa - Babək 

7 saylı Ordubad - Culfa         

8 saylı Binəqədi birinci           

9 saylı Binəqədi ikinci 

10 saylı            Binəqədi üçüncü          

11 saylı            Qaradağ         

12 saylı            Qaradağ - Binəqədi    

13 saylı            Əzizbəyov birinci        

14 saylı            Əzizbəyov ikinci          

15 saylı            Yasamal birinci

16 saylı            Yasamal ikinci 

17 saylı            Yasamal üçüncü          

18 saylı            Yasamal - Səbail         

19 saylı            Nərimanov birinci        

20 saylı            Nərimanov ikinci         

21 saylı            Nəsimi birinci  

22 saylı            Nəsimi ikinci   

23 saylı            Nəsimi - Nərimanov    

24 saylı            Nizami birinci  

25 saylı            Nizami ikinci   

26 saylı            Nizami - Sabunçu       

27 saylı            Sabunçu birinci

28 saylı            Sabunçu ikinci 

29 saylı            Səbail  

30 saylı            Suraxanı birinci

31 saylı            Suraxanı ikinci 

32 saylı            Suraxanı - Sabunçu     

33 saylı            Xətai birinci     

34 saylı            Xətai ikinci      

35 saylı            Xətai üçüncü   

36 saylı            Xətai dördüncü           

37 saylı            Nizami birinci (Gəncə) 

38 saylı            Nizami ikinci (Gəncə)  

39 saylı            Kəpəz birinci (Gəncə) 

40 saylı            Kəpəz ikinci (Gəncə)  

41 saylı            Sumqayıt birinci          

42 saylı            Sumqayıt ikinci

43 saylı            Sumqayıt üçüncü         

44 saylı Sumqayıt - Abşeron  

45 saylı            Abşeron          

46 saylı            Əli - Bayramlı 

47 saylı            Mingəçevir      

48 saylı            Yevlax

49 saylı            Yevlax - Mingəçevir    

50 saylı            Qobustan - Siyəzən - Xızı       

51 saylı            Qusar  

52 saylı            Quba  

53 saylı            Quba - Qusar

54 saylı            Dəvəçi - Quba

55 saylı            Xaçmaz şəhər 

56 saylı            Xaçmaz kənd  

57 saylı            Kürdəmir        

58 saylı            Hacıqabul - Kürdəmir 

59 saylı            Salyan 

60 saylı            Salyan - Neftçala        

61 saylı            Neftçala          

62 saylı            Saatlı   

63 saylı            Sabirabad       

64 saylı            Sabirabad - Saatlı       

65 saylı            Sabirabad - Kürdəmir 

66 saylı            Biləsuvar         

67 saylı            Cəlilabad şəhər           

68 saylı            Cəlilabad kənd

69 saylı            Cəlilibad - Masallı - Biləsuvar 

70 saylı            Masallı şəhər   

71 saylı            Masallı kənd   

72 saylı            Yardımlı - Masallı       

73 saylı            Lənkəran şəhər           

74 saylı            Lənkəran kənd

75 saylı            Lənkəran - Masallı      

76 saylı            Lənkəran - Astara       

77 saylı            Astara 

78 saylı            Lerik - Lənkəran         

79 saylı            İmişli   

80 saylı            İmişli - Beyləqan         

81 saylı            Beyləqan         

82 saylı            Ağcabədi        

83 saylı            Ağcabədi - Ağdam

84 saylı            Füzuli  

85 saylı            Şamaxı

86 saylı            İsmayıllı           

87 saylı            Ağsu - İsmayıllı          

88 saylı            Göyçay           

89 saylı Göyçay - Ağdaş        

90 saylı            Ağdaş 

91 saylı            Ucar   

92 saylı           Zərdab - Ucar           

93 saylı            Bərdə şəhər    

94 saylı            Bərdə kənd     

95 saylı            Tərtər  

96 saylı            Goranboy - Naftalan

97 saylı            Goranboy - Ağdam - Tərtər

98 saylı            Şəmkir şəhər   

99 saylı            Şəmkir kənd   

100 saylı          Şəmkir - Daşkəsən     

101 saylı          Xanlar - Daşkəsən      

102 saylı          Samux - Şəmkir          

103 saylı          Gədəbəy         

104 saylı          Gədəbəy - Tovuz        

105 saylı          Tovuz  

106 saylı          Tovuz - Qazax - Ağstafa         

107 saylı          Qazax 

108 saylı          Ağstafa           

109 saylı          Balakən          

110 saylı          Zaqatala          

111 saylı          Zaqatala - Balakən      

112 saylı          Qax    

113 saylı          Şəki şəhər       

114 saylı          Şəki kənd birinci         

115 saylı          Şəki kənd ikinci          

116 saylı          Qəbələ

117 saylı          Oğuz - Qəbələ

118 saylı          Ağdam şəhər   

119 saylı          Ağdam kənd   

120 saylı          Cəbrayıl - Qubadlı      

121 saylı          Laçın   

122 saylı          Xankəndi        

123 saylı          Kəlbəcər         

124 saylı          Şuşa - Füzuli - Xocalı - Xocavənd      

125 saylı          Zəngilan - Qubadlı        

1995-ci və 2000-ci ildən fərqli olaraq bu dəfə seçkilər yalnız majoritar sistem üzrə keçirilirdi və birmandatlı dairələrin dislokasiyasında müvafiq dəyişikliklər baş vermişdi. Bununla əlaqədar Bakı şəhərində dairələrin sayı 23-dən 29-a, Naxçıvanda 5-dən 7-yə, Sumqayıt və Gəncədə isə 3-dən 4-ə yüksəlmişdi. Qalan 15 dairə isə digər inzibati ərazilər arasında yenidən bölüşdürmə prinsipi üzrə paylanmışdı.