Aşıq Şəmşir (1893-1980)
Kəlbəcərdə çalınaydı telli saz,
Ruhu onda dincələrdi Şəmşirin
Azərbaycan xalq şeirinin görkəmli nümayəndələrindən olan Aşıq Şəmşir (1893-1980) Kəlbəcərdə məşhur el sənətkarı Aşıq Qurbanın ailəsində dünyaya gəlib. Aşığın atası Ağdabanlı Qurban söz, sənət tariximizin pozulmayan səhifələrində öz izi olan mötəbər el ozanlarından biri idi. Folklor tariximizdən məlumdur ki, Aşıq Ələsgərlə Ağdabanlı Qurbanın möhkəm dostluq əlaqələri olub, onların bir sıra deyişmələri bu günümüzə qədər gəlib çıxıb. Belə bir mühitdə doğulub böyüyən Aşıq Şəmşir, təbii ki, ona verilmiş ilahi istedadın və ustadlardan aldığı dərslərin sayəsində söz, sənət dünyasının korifeylərindən olmağa layiq idi.
Aşıq Şəmşir dərs aldığı ustadların varisi və ləyaqətli davamçısı olub. Onun qoşmaları, gəraylı və müxəmməsləri, təcnisləri, müxtəlif bağlamaları öz məzmununa, bədii keyfiyyətinə görə son dərəcə müasir və təravətlidir. Aşıq Şəmşir sanki köhnə dünya ilə yeni dünya arasında bir körpü idi. Hələ sovet dövründə ona Azərbaycanın Əməkdar incəsənət xadimi kimi fəxri ad verilmişdi. Aşıq Şəmşir klassik aşıq poeziyası ilə müasir şeirimizi qovuşduraraq klassik nümunələr yaradıb:
Bir kəsə qalmadı dünyanın varı,
Hanı xan, xaqanlar, getdimi, getdi.
Atanlar, tutanlar, mənəm deyənlər,
Vuranlar, yıxanlar, getdimi, getdi.
Aşıq Şəmşirin şeirində Kəlbəcər dağlarının ucalığı, çəmənlərinin genişliyi, çaylarının zümzüməsi, gül-çiçəyinin ətri duyulur. Aşıq Şəmşirin şeirlərində Azərbaycan ucalığı, Azərbaycan zirvəsi var. Bu zirvədən yurdumuzun mənzərəsi çox gözəl və cazibəli görünür. Elə bir guşəmiz, bölgəmiz, dağımız , dərəmiz yoxdur ki, Aşıq Şəmşir onun gözəlliyinə heyran qalaraq şəninə şeir qoşmasın. Aşıq Şəmşirin sinəsində vətəndaş ürəyi döyünürdü. Bütün varlığı ilə xalqına, dəlicəsinə sevdiyi Kəlbəcərinə bağlı bir insan idi. Ona hələ sağlığında «Dədə Şəmşir» deyirdilər. Belə bir ifadəni bütöv xalq hər kəsin ünvanına deməz. Bu, Aşıq Şəmşirin ləyaqətli ömrünün el arasında yaratdığı hörmətin, ehtiramın göstəricisi idi.
Ən böyük arzusu Yer üzündə sülhün, dincliyin, halallığın bərqərar olması idi. El aşığı bu fikirdə idi ki, harada doğulmasından asılı olmayaraq Yer kürəsi bütün insanların anasıdır və onu hamı sevməlidir. Nifrət bəslədiyi xüsusiyyət isə yarımçıqlıq, nadanlıq və xəyanət idi. Dədə Şəmşir belələrinə üz tutaraq yazırdı: «Dad əlindən bədəməlin, qayğısını çəkməz elin». Amma yaxşı ki, əli xeyirdə olan mərdanələr var. Yoxsa namərdlər bütün ömrü boyu dünyanı gözübağlı dolanarlar ki, bir kimsənin uğurunu, sevincini, fərəhini görməsinlər. Belə insanların paxıllığı, o qədər çox olur ki, onlar hətta öz doğmalarının da yaxşı gününə ürəkdən sevinməzlər. Məhz belələrini görmək istəməyən Aşıq Şəmşir yazırdı:
Qırmışam ayaq-başını,
Müxtəsər, atdım daşını.
Dedim, düzəldim işini,
Baxıram ki, qanqal olur.
Bu qanqallar isə yeri gələndə dil-dil ötər, öz fürsətləri çatanda lal-kara dönərlər. Həmişə qəlbində çiçək bitirən və bu gözəlliyi öz şeirlərinə gətirən Aşıq Şəmşir darıxanda yönünü dağlara tuturdu:
Dağlara aşiqəm, həm pasibanam,
Xınalı dağlarda qalır nişanam.
Atam Dəlidağdı, İstisu anam,
Nəvə olub oğlum, qızım dağlara.
Ağır ellərin bu mötəbər dədəsi dəfələrlə zirvələrin ağ qarını öpüb, buz bulaqlı yaylaqlarında saz tutub, söz deyib. Dədə Şəmşirli meydanlar o qədər bol olub ki, maraqlı söhbəti, dadlı xatirələri bugünədək yaşamaqdadır.
Aşıq Şəmşiri ilk dəfə 1973-cü ildə görmüşəm. A.M.Şərifzadə adına Aktyor evində azman sənətkarımızın anadan olmasının 80 illiyi keçirilirdi. Biz bir qrup tələbə onun sənət işığına yığışmışdıq. Fasilədə şair Məmməd Aslan bizi aşıqla tanış etdi. Dədə Şəmşirin öz əli ilə yazdığı açıqcanı bugünə kimi böyük ustaddan nişanə və xatirə kimi saxlayıram. O gün bir ömrə bəs edəcək bir mənalı gecənin şahidi olduq. Səhnədə çox aşıq saz çalıb oxudu, söz dedi. Sonda isə meydana Aşıq Şəmşir gəldi. Bizim nəsil nə Aşıq Ələsgəri görüb, nə də Ağbabanlı Qurbanı. Amma nəfəsləri, sözləri yaşayan misralar, solmayan xatirələr təsdiqləyir ki, onlar necə qüdrətli el sənətkarları olublar. Və birdən-birə bizə elə gəldi ki, səhnədə Aşıq Ələsgərin özünü gördük. Çünki Aşıq Şəmşirə qədərki ifaçıların heç biri məclisi bu dərəcədə ələ alıb təsirləndirə bilməmişdi.
80 yaşlı aşıq səhnədə tufan qopardı. Sazın simlərindən qasırğa yağırdı. Allah, o nə səs idi? O nə zəngulələr, o nə yerişlər idi? Hələ də xəyalımızdan çəkilməyib. Bir bülbül avazı var idi onun nəfəsində. Adama elə gəlirdi ki, o səsin ahəngində Kür Arazla qovuşurdu. Tutqun buludların tən ortasından Ayın gül camalı görünürdü. Düz ilqarlı aşıq sanki qocalığın əlindən təngə gələrək onun acığına meydanda arzularını dilə gətirirdi:
Çağırsan cavanlıq yetişməz hova,
Yanar cismin inan sönməz alova.
Çıxmaq üçün Dəlidağa, Murova,
Söylə görüm, varmı səndə hal, aşıq?
Aşıq Şəmşirin 1980-ci ildə çap edilmiş şeirlər kitabına baxanda görürsən ki, o dağlara saysız şəkildə təcnis, təxmis, qoşma, gəraylı həsr edib. Dağlardan yazdıqlarını özü «zərli şeirlər» adlandırardı. Aşıq Şəmşir həqiqətən Kəlbəcər dağlarının saz və söz şimşəyi idi. Onun səsi dağlarda sehrli uğultuya dönürdü.
Məzmunlu yaradıcılığı ilə saz, söz tariximizi daha da zənginləşdirən, dəyərləndirən Aşıq Şəmşirin 2003-cü ildə 110 illik yubileyi dövlət səviyyəsində qeyd olundu. Ümummilli lider Heydər Əliyev Aşıq Şəmşir irsinə böyük qiymət verərək onun əbədi-bədii irsinə olan münasibətini belə açıqladı: «Şifahi xalq mədəniyyətimizin dərin bilicisi, mahir dastan ifaçısı kimi tanınan söz ustasının bədii yaradıcılığında Azərbaycan təbiətinin gözəllikləri, vətən sevgisi, torpağa bağlılıq başlıca motivlərdir».
Ömrü boyu Kəlbəcərdən kənarda yaşaya bilməyən, o yerlərsiz nəfəs almayan Aşıq Şəmşir təsadüfən qismətinə çıxan ayrılıqdan xiffətlənərək öz hisslərini belə qələmə almışdı:
Söylə görüm, çoxmu buzluq,
Dağlar həmən yerindəmi?
Sarı nərgiz, tər bənövşə,
Çiçək, çəmən yerindəmi?
Adamın içindən bir buz soyuqluğu keçir. İndi yadlar tapdağında qalan Kəlbəcərdən xəbərimiz yoxdur. Birdən onun ruhu bizə bu sualları versə, nə edərik? Yəqin yenə də öz şeirlərindən cavab axtararıq:
Qorxursanmı boran, qardan,
Bir xəbər ver o diyardan
Ayrı düşən sən tək yardan,
Ağlı varmı, kişidirmi?
Soruşuram o dağlardan,
Boran səni üşüdürmü?
Müdam sənə «can» deyirəm.
Qulaqların eşidirmi?
1993-cü ilin aprelində Dədə Şəmşirin vətəni Kəlbəcər ermənilər tərəfindən işğal olundu. Dağlar qucağında qərar tutmuş qədim bir elimiz dağıldı. Qonşularımızın bu qovhaqovunda Aşıq Şəmşirin ciyərparaları, doğma qızı, yaxın qohumları qətlə yetirildi. Ata-baba yurdu talan edildi. Bununla bərabər, Aşıq Şəmşirin əski əlifba ilə yazdığı və əksəriyyəti də çap edilməmiş şeirləri yandırıldı. Dədə Şəmşirin Ağdabandakı evini ermənilər külə döndərdilər. Bu, adicə ev yox, 40 mindən artıq eksponatı olan əsl muzey idi. Burada çox mötəbər insanların hədiyyəsi, nişanəsi toplanmışdı. Ustad aşığımızın əlinin, nəfəsinin izi qalmışdı. Elə həmin ildə Aşıq Şəmşirin 100 illiyi tamam olurdu. Təəssüf ki, Kəlbəcərin işğalı kəlbəcərlilərə, bütövlükdə Azərbaycana bu sevinci yaşatmadı.
Aşıq Şəmşirlə böyük şair Səməd Vurğunun deyişmələri də dillərdə bir əfsanəyə, dastana dönüb. Vaxtilə Səməd Vurğun üzünü Dədə Şəmşirə tutub: «Kəklikli daşlardan xəbər al məni» - demişdi. Şairin çağırışındakı mətləbi həssaslıqla duyan Aşıq Şəmşir ömrünün sonuna kimi dağlardan ayrılmamışdı. Ona elə gəlirdi ki, Səməd Vurğunun vəsiyyətini yerinə yetirməsə, ellər ondan incik düşər. Bu səbəbdən də ömrü boyu qibləgahı doğulduğu torpaq idi.
Mənə sənsən ata, ay ana torpaq,
Üzüm dönməz, səndən, ay yana, torpaq.
Bir gün qucağına basarsan məni,
Qoyma cismim səndə a yana, torpaq.
Və həqiqətən də qəlbində ömrü boyu torpaq sevgisi daşıyan və yaşayan Aşıq Şəmşir dünyasını dəyişəndən Murovun zirvəsində bir ruh kimi bu torpağa keşik çəkirdi. İnsanlar gözlərini dağlara dikərək hər səhər salavat çevirirdilər. «Yerin behişt olsun, ay Dədə Şəmşir. Mübarək and yerimizə, qibləgahımıza çevrilmisən».
Təbii ki, yenə Kəlbəcərdə fəsillər dəyişir, dağ çeşmələri həzin-həzin dillənir, bircə o telli saz çalınmır, Aşıq Şəmşir sevinmir, didərgin ellər geri dönmür.
Gəl üzü nur saçan mələklər kimi,
Cənnəti-rizvanda təzə tər kimi.
Şəmşir köks ötürür bir nökər kimi,
Qulun olum, qulluğunda qalım gəl.
Flora Xəlilzadə,
“Mədəniyyət” qəzeti, 18.06.2010
* * *
Yaradıcılığı
Dağlara
Heç baxmırsan Çiçəklidən bəri sən,
Gəl bax çəməngahlı bizim dağlara.
Dürlü sədəf kəsim zərli şe`rdən,
Rəssam olum qoy mən düzüm dağlara.
Məndə məharətə, zəfərə bir bax,
Binadan gərəkdi mayaq, təmtəraq,
Sürü otarmışam əlimdə çomaq,
Yayılmış qoyunum, quzum dağlara.
Sansız, saysız təcnis, təxnis varımdı,
Bu yollar əzəldən xubgüzarımdı,
Bir neçə kitabda yadigarımdı,
Şe`rdən düşübdü izim dağlara.
Füsunkardı bu bəndeyi-kəminə,
Şükür yaradanın öz kərəminə.
Pərvanə olmuşam aran zəminə,
Uşaqkən öyrənib üzüm dağlara,
Daşqın çaylar kimi axsam da əgər,
Savalan seyrinə çıxsam da əgər,
Məğribdən məşriqə baxsam da əgər,
Həsrət qalır yenə gözüm dağlara.
Dağlara aşiqəm, həm pasibanam,
Xınalı dağlarda qalır nişanam.
Atam Dəlidağdı, İstisu anam,
Nəvə olub oğlum, qızım dağlara.
Ağır elli, buz bulaqlı yaylaqlar,
Şəmşir öpüb zirvənizi qucaqlar,
O qədər yazmışam, dolub varaqlar,
Əfsundu söhbətim, sözüm dağlara.
Bildi
Yadında saxla ki, köçdüyü yurdun,
Qədrini çoxları düşəndə bildi.
Koxaların zəmisində sünbülü,
Baş-ayaq yığanlar kövşəndə bildi.
Küsmə, gileylənmə ana Vətəndən,
Torpaq qarğış elər, inciyər səndən.
Soruş, öyrən, eşidəndən, biləndən
Hər kəs dərdi burnu şişəndə bildi.
Suyu şərbət, süddən ağ bulaqları,
Şəlaləli axan bağ bulaqları.
Yadına düşəndə dağ bulaqları
Aranda dodağı bişəndə bildi,
Özündən mitildi müstər qadını,
Şəmşir necə çəksin onun adını.
Yandırdığı palıd, vələs odunu,
Qaratikan kolu eşəndə bildi.
Gəl
Əsgər oğlan, məktubunu oxudum,
Əsgərliyin sən borcunu bitir gəl
Tə`lim öyrən, bu yerlərə şad qayıt,
Qulluğunu başa çatdır, yetir gəl.
Həvəslə dur keşiyində Vətənin,
Zatı poladdandı Vətən güdənin.
Xatirin, hörmətin, tə`rifin sənin,
Qoy ucalsın, bu baratı götür gəl.
Fəhmi, fərasəti bilən, bacaran,
Tərbiyə düşünər söz qanan insan.
Cəsur tərpən, məharətlə ad qazan,
O tə`limi özün ilə gətir gəl.
Dərs al komandirdən kamil, mö`təbər,
Mətləbə çatarsan unutmasan gər.
Əməlin olacaq bir müşki-ənbər.
Qoxlanacaq nəfəsindən ətir gəl.
Sorursan halmı gözəldi bizim,
Ümidvar gözləyir yolunu gözüm.
Mənim igid oğlum, canım, əzizim,
Şəmşir baban muradına çatır, gəl.
Bənövşə
Bahar çatıb bəzəyirmi dağları,
Açılırmı sizin yerdə bənövşə.
Qımışırmı dodaqları nərgizin,
Təzə-tərmi güneylərdə bənövşə.
Aşıq Qurbanidən qalıb nişanə,
Torpaqdı bizə də, ona da ana.
Boynunu pərişan əyməsin yana,
Salmasın qəlbimi dərdə bənövşə.
Nədəndi lalanın bağrında qara,
Bu lətif çiçəyə kim vurub yara.
Qızılgül qəlbini yedirir xara,
Heyif ki, tez solur bir də bənövşə.
Ona can yetişir yaz nəfəsindən,
Oyanır yuxudan bülbül səsindən.
Cənnət çələnginin düşüb dəsindən
Tutmasın üzünə pərdə bənövşə.
Yarpağın zərifdi yaraşığın var,
Çəmənə, çiçəyə sarmaşığın var.
Qoca Şəmşir kimi bir aşığın var,
Söylər sözün düşən yerdə bənövşə.
Aşiqəm
Məhəbbətə, sədaqətə, ilqara,
Bir çörəyə, bir də duza aşiqəm.
Bir qoca yarım var, min qıza dəyər,
Nə gəlinə, nə də qıza aşiqəm.
Mərdə lazım olsa keçərəm candan,
Tərbiyə almışam arif insandan.
Zəhləm gedir hiylə, fitnə, yalandan,
Açıq qəlbə, doğru sözə aşiqəm.
Can de eləsinə o qədir bilə,
Ürəyindən kini, kədəri silə.
Hər an kömək dura obaya, elə,
Məhəbbətlə baxan gözə aşiqəm.
Halal zəhmət aldım sənət bazarı,
Yol aldım haqq olan düz yola sarı.
Nəyimə lazımdı dünyanın varı,
Əyridən qaçqınam, düzə aşiqəm.
Mərddə səxa gördüm, igiddə hünər,
Mərdlər ölkəsini firavan istər.
Mərifət düşünər sahibi-dəftər,
Alimlər, ariflər, sizə aşiqəm.
Yan qaçıram naxələfdən, xatadan,
Baratımı pak almışam butadan.
Sənətimi öyrənmişəm atadan,
Şeirdən saldığı izə aşiqəm.
Şəmşiri yetirib tale bu yaşa,
Könül həmdəmimlə gəzirəm qoşa,
Hansı bir dil el nəzəri danışa,
Əhli-dilə, nurlu üzə aşiqəm.
Dəyər
Tənəli çörəyin, minnətli donun,
Qiyməti çürümüş qəzilə dəyər.
Birdən yerə, əlif qəddi adamın,
Dərd çəkib bürəyi nəzilə, dəyər.
İnsan demə bikamala, bihuşa,
O yoldaşdı viranədə bayquşa.
Nanəcibi alan olmaz quruşa,
Adam var bir ətək qızıla dəyər.
Duyar bu məzmunu arif, əhli-dil
Mərifəti, məhəbbəti yaxşı bil.
Şəmşirə hicrandı biləzzət yüz il,
Dərd çəkib ürəyi nəzilə, dəyər.
Gözlərin
Gör necə oxşardı yuxusuzlara,
Sənin bu süzülüb yaxan gözlərin.
Gah bihuş eyləsin az qaldı məni,
İldırım sürətli çaxan gözlərin.
Gələn çoxdu bu vəsfinin səsinə,
Gözəllərlə nə edirsən bəsi, nə?
Yüz aşiq öldürür bir gülləsinə,
Hərdən xumarlanıb baxan gözlərin.
Qatıbsan ləbinə şəkəri, qəndi,
Kimlər öyrətmişdi sənə bu fəndi.
Dağıtdı, taladı obanı, kəndi,
Dağıdıb evini yıxan gözlərin.
Vurub yerə sərdin gəldiyim yerdə,
Şəmşiri ağlatdın güldüyüm yerdə,
Sinəmə ox vurdun öldüyüm yerdə,
Məni nökər etdi o xan gözlərin.
Şairin
(Səməd Vurğuna)
Yenə nəğmə kitabını oxudum,
Heyran oldum hər işinə şairin.
Tərlan kimi qanad çalır havada.
Çatan varmı yerişinə şairin.
Sənə halal olsun bu qabil sənət,
Bu ağıl, bu kamal fəhmi-fərasət,
Arif də, alim də verəcək qiymət,
Yerişinə-duruşuna şairin.
Gəlişinə bizim ellər sevindi,
Yoluna şam tutan əllər sevindi,
Çəmənlər bəzənib güllər sevindi,
Şəmşir ilə görüşünə şairin.
* * *
Mənbə:
Azərbaycan aşıq şeirindən seçmələr. II cilddə. II cild. Bakı, "Şərq-Qərb", 2005. səh.212-229.
Musa Nəbioğlu. "Ozan-aşıq dünyası". Bakı: Nurlan, 2010, səh.23.