Əkrəm Əylisli: “Dağlıq Qarabağ həm ermənilərin olmalıdır, həm də bizim. Bir tərəfin olması mümkün deyil”
“Əgər Qarabağ məsələsi ədalətlə, vicdanla həll olunsa, onda regionda demokratiyanın inkişafının qarşısı alınmaz olacaq”
Xalq yazıçısı, Milli Məclisin deputatı Əkrəm Əylisli “Media forum” saytına geniş müsahibə verib:
- Ən aktual mövzudan – Dağlıq Qarabağa səfər edib-etməmək dilemmasından başlayaq. İlk dövrlərdə bu məsələyə münasibət fərqliydi – Qarabağa getmək əleyhdarları çox idi. Sizcə, bu illər ərzində ictimai rəyi dəyişdirən köklü səbəb və ya səbəblər hansılardır? Nələr Azərbaycan ziyalılarını o fikrə gətirdi ki, Qarabağa getmək, ermənilərlə danışmaq lazımdır?
- Mən həmişə bu fikirdə olmuşam ki, zaman ən böyük müəllim və hakimdir. Əvvəllər cəmiyyətdə bir nevroz vəziyyəti vardı. Əsəblərin gərgin vaxtıydı. Bunda haranın siyasəti nə qədər rol oynayırdı, deyə bilmərəm, amma insanlarda qəribə bir aqressiya vardı. Buna mənfi energetika da deyə bilərik.
- Hesab edirsiz ki, indi cəmiyyətdə müsbət energetika yaranıb? Nədə və ya nələrdə hiss edirsiz bunu?
- Bunu zaman həll elədi, biz başa düşdük ki, ermənilərlə davamızın həllinə ehtiyac var. Hər iki tərəfdə buna ehtiyac var. Mən bu ehtiyacı həmişə hiss eləmişəm. Hələ 1989-cu ildə bu hadisələr başlayanda mən demişdim ki, nəticələr belə olacaq. 1985-ci ildə “Ulduz” jurnalında mənim “Dəhnə” adlı romanım çap olunmuşdu – orda mən bu hissiyyatımı yazmışdım.
- Bunu konkret necə ifadə eləmək olar – hiss elədiyiniz o idi ki, Azərbaycan xalqı müharibə ovqatından çıxacaq və hansı şərtlərlə olur-olsun sülh istəyəcək?
- Bir vaxtlar ziyalıların çoxu cəmiyyəti barışmaz ovqata çağırırdı. Bar-bar bağırırdılar ki, qəsbkar ermənilərlə danışmaq olmaz. Amma indi gedirlər və danışırlar. Onlar siyasi sifariş yerinə yetirirlər. Mənsə heç vaxt sifarişlə iş görməmişəm, inanın mənə. Ürəyimdə necə hiss eləmişəmsə, o ağrıları necə çəkmişəmsə, elə də yaşamışam. Müəyyən məqamda qorxduğum da, çəkindiyim də, konyunktura uyğun davranmağım da olub. Bunu danmıram. Amma bir var siyasi sifarişlərlə yaşayasan, bir də var öz ürəyinin istəyi ilə. Son dövrlərdə ziyalı faktiki olaraq avtoritetdən düşüb. Əsrin əvvəlindəki ziyalılarımızla indiki Azərbaycan ziyalılarını müqayisə etmək mümkündürmü? Hətta sovet dövründə pis-yaxşı ziyalı təbəqəsi vardı, bir qisim adama imkan verilirdi ki, ziyalı funksiyasını yaşatsın. Düzdür, siyasi sifariş o zaman da vardı, amma ziyalılığın bəzi keyfiyyətlərini daşımağa dövlət şərait yaradırdı.
- O dövrün gerçək ziyalıları dissident olurdular, amma Azərbaycanda belə nümunələr heç o dövrdə də olmayıb. Nədən?
- Bilirsiz necədir... Böyük xalqların ədəbiyyatında mənəvi enerji heç vaxt dayanmır. Məsələn, rus ədəbiyyatında belədir. Sovet dövründə Rusiyada yetişən ədəbiyyatçılar dünya ədəbiyyatının inkişaf etmiş qanadından geridə qalmır. Amma biz bir az qəribə xalqıq. Küyə, şüara gedənik. Bər-bəzəyə meyilliyik, surətpərəstik... Bizim qüsurumuzdur bu, gizlətməyin nə mənası var?
- Şahsevənik...
- O da var. Bizdə güclü surətpərəstlik var. Amma ölkəni içəridən qaldırmaq lazımdır. İqtisadi inkişaf aşağıdan yuxarı getməlidir. Bizdə belədir ki, daşın üstünü sürtürsən, gözəl görsənir. Mənim kefim yaxşı deyilsə, o daşın gözəlliyini görməyəcəm axı. Sən mənim ovqatımı içəridən düzəlt, sonra bəzək-düzək işinə bax...
- Bunu dövlətin missiyası olaraq görürsüz, yoxsa ziyalıların?
- Əlbəttə ki, dövlətin. Hazırkı dövrdə dövlətin ziyalılarla bağlı siyasətini heç cür təqdir etmək mümkün deyil. Çünki bunlar ziyalıları öz istədikləri kimi görmək istəyirlər. Gertsenin məşhur bir sözü var, deyir biz həkim deyilik, ağrıyıq. Cəmiyyətdə olan ağrı ziyalının ürəyindən çıxır, ziyalının dili ilə deyilir. Bu ağrını demək imkanlarını yaratmırlar. Əgər hakimiyyət ziyalını müxalifət – siyasi müxalifət yox – olaraq qəbul etmirsə, uduzur. Ziyalı tarix boyunca müxalifətdə olub. Burda məfkurəvi müxalifətdən söhbət gedir. Amma iqtidara məfkurəsi olmayanların müxalifətdə olması sərf eləyir. Ziyalını, onun düşüncələrini dinləməyə, qəbul etməyə hazır olmayan hakimiyyət cəmiyyəti sağlam yolla inkişafa apara bilməz.
- Xalq da Qarabağla bağlı siyasi sifarişi qəbul etməyə hazırdırmı? Yoxsa bu məsələdə xalqın öz mövqeyi olacaq?
- Bu xalq mənim tanıdığım xalqdırsa, nə desələr, onu edəcək. Sabah radiolar, televiziyalar bağırsa ki, biz ermənilərlə qardaş olmuşuq, xalq buna etiraz edəcək? Yox, deyəcək ki, biz nahaq ermənilərlə düşmənçilik etmişik. Amma onu da deyim ki, mən xalqla kütləni həmişə ayırmışam. Xalq çoxluq deyil, ənənəni, milli dəyərləri qoruyub yaşadan azlıqdır. Küyə gedən, bir fitlə meydanlara yığışan xalq deyil, kütlədir.
- Onda demək olarmı ki, artıq Azərbaycan xalqı Dağlıq Qarabağdan vaz keçmək ovqatındadır?
- Məncə, demək lazım deyil. Mənim təsəvvürümdə belədir ki, Dağlıq Qarabağ da, bütün Qarabağ da həm ermənilərin olmalıdır, həm də bizim. Bir tərəfin olması mümkün deyil.
- Bunun hüquqi formasını necə görürsünüz?
- Müəyyən bir status olmalıdır. Mən bilmirəm Dağlıq Qarabağ erməniləri indi necə yaşayırlar – orda korrupsiya, məmur özbaşınalığı var, ya yox? Amma burda ki bu qədər korrupsiya, özbaşınalıq var, erməni gəlib bizimlə bir yerdə yaşamağa razı olacaqmı? Belə mürəkkəb problemlər həddən artıq çoxdur. Məsələyə insandan baxmaq lazımdır. İnsandan baxanda çox şey daha aydın görünür. Amma daha ciddi bir məsələ də var... Əgər sabah ermənilər desələr ki, ay azərbaycanlılar, qayıdın gəlin, bir yerdə yaşayaq, şuşalıların neçəsi ora gedəcək? Burda özünə birtəhər güzəran qurub, çörəyini qazanır, bəs Şuşada hansı infrastruktur var?
- Əsas məsələ şuşalı ora gedər, ya getməz problemində deyil. Bunu təhlükəsizliyə təminat verən saziş həll etməlidir. Əsas məsələ həmin sazişin şərtləridir. Siz Əkrəm Əylisli hansı şərtləri Azərbaycan üçün sərfəli hesab edirsiz?
- Mənə elə gəlir ki, dövlət iradəsi olarsa, azərbaycanlının Şuşaya getmək qorxusu olmamalıdır. Gedib rahatca yaşaya bilər – havasına, daşına-torpağına öyrəşmiş adamdır.
- Bir az da konkretləşdirək. Məsələn, orda sülhməramlı qüvvələrin yerləşdirilməsi Dağlıq Qarabağın sonrakı taleyi, Azərbaycan maraqları baxımından nə dərəcədə məqsədəuyğundur? Bu həmin torpaqları birdəfəlik itirmək təhlükəsi yaratmaz ki?
- Mən sizə bir söz deyim. Bilirsiniz ki, Naxçıvanda yaşamış adamam. Tarixən ermənilərlə qonşu olmuşuq, bizim Əylis kəndində erməni ilə müsəlman uzun illər mehriban yaşaya biliblər. Söhbət ondan gedir ki, dövlətin siyasi iradəsi olarsa, bizimkilərin orda yaşamaq qorxusu olmaz. Bilmirəm, bəlkə suala dəqiq cavab verə bilmədim. Amma mən sülhə gedən yolda daha az müsibət görürəm, nəinki davaya gedən yolda. Sülh yolunda çox işıqlı məqam ola bilər. Müharibə yolu mənim üçün qaranlıqdır. Bəlkə də mən sülh variantını düz qiymətləndirmirəm, bəlkə də hansısa əngəlləri görmürəm... Amma Azərbaycan təkbaşına necə mürahibə edə bilər? Ermənilərin Rusiya boyda nəhəng ölkə ilə hərbi sazişi var. Mən məsələyə obyektiv baxmaq istəyirəm. O vaxt deyirdilər ki, cənnət görmək istəyən Azərbaycana gəlsin. Mən bu təfəkkürlə milləti irəli aparmağın yolunu görmürəm. Yaxud o vaxt meydandakılar deyirdilər ki, bir gün neft verməsək, Rusiya dizi üstə çökər. Onlar deyirdilər, biz də əl çalırdıq. Amma mən o vaxt bilirdim ki, Rusiya bir gün öz neftini buraxsa, Azərbaycan altında qalar. Yəni bu da Azərbaycana cənnət deməyin başqa variantıydı.
Mən Mirzə Cəlilə, Mirzə Fətəliyə, Sabirə bağlı olan, onların Azərbaycan haqqında qayğılarını bölüşən, o məktəbin yolunu gedən adamam. Mən istəyirəm deyəm ki, a millət, sənin keyfiyyətin budur, çox özünü öymə, özünü çox ora-bura vurma, başını əzərlər. Mən bu təfəkkürlə yaşamışam. Yaşım 70-i keçəndən sonra bu təfəkkürü dəyişə bilmərəm.
- Baş əzilməsin deyə torpağı verməyə hazır olmağın tərəfdarısız?
- Bu saat o torpaq bizim ayağımızın altında deyil.
- Amma bizimdir...
- Gəlin məsələni belə qoyaq. Əgər sabah insanlar o 5 rayona qayıtsalar, bu, yeni nəfəs, yeni ruh demək olacaq. Mən o 5 rayonu qarış-qarış gəzmişəm. O 5 rayon bizə gəlsə, bir az ciyərlərimizə hava, milli varlığımıza enerji gələr. Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı, o biri rayonlar – bizim orda gözəl torpaqlarımız var. Biz bu gün bu torpaqların sahibi olacağıqsa, artıq bu mənim üçün sevincdir.
- Bəs Şuşa?
- Şuşa bir az sonrakı iş olacaq. Əgər Azərbaycan milləti öz mədəni, mənəvi həyatını qura, bu sahədə inkişafa nail ola bilsə, Şuşa da bizim olacaq. Özümüzü yaxşı tanısaq, Şuşa niyə bizim olmasın? Dünyada nə qədər erməni var ki? Biz onlardan üç-dörd dəfə çoxuq. Mən inanmıram ki, erməni Şuşadan bərk-bərk yapışıb dura.
- Qarabağ münaqişəsi cəmiyyətimizin mənəvi əxlaqına təsir edirmi?
- Qarabağ problemi onların da, bizim də mənəvi əxlaqımıza böyük ziyan vurub. Bizi o həddə gətirib ki, mahnılar üstündə mübahisə edirik. Mahnı oxuyanındır. Kim o mahnını qəlbi, ürəyi ilə oxuyursa, onundur. Bizim mahnını erməni oxuyanda nə olar? Yaxud biz erməninin mahnısını oxuyanda nə olar?
- Oxuyub-oxumamaq mübahisəsi deyil ki bu. Müəllif hüququndan söhbət gedir.
- Şərq musiqisi elə Şərq musiqisidir. Söhbət bunda deyil. Qafqaz balaca ərazidir. Burda mənəvi mühitin də bir olması yaxşıdır. Öz içinə qapanmaqla olmur. Azərbaycanda demokratiyanın da bərqərar olması üçün mənəvi terrorun qarşısı alınmalıdır. Bu məsələdə mənəvi terror eləyə bilirlər. Məsələn, mənə qarşı mənəvi terror 1989-cu ildə elə yüksək səviyyədə olub ki, çox az adamın başına gələ bilər. Özü də harda – Yazıçılar İttifaqında. Kitablarımı yandırmaqdan tutmuş, evimə telefon zəngləri, ölüm hədələrinə qədər min cür müsibət görmüşəm. İndi o yoxdur, min şükür, amma hər hansı formada bundan istifadəyə yol vermək olmaz. Bununla mənəvi gücü dağıdırlar. Bir yerdə olsaq, mənəvi, mədəni həyatımızda yüksəliş olacaq.
- Hakimiyyət deyir ki, Azərbaycanın əsas problemi Qarabağ münaqişəsidir. Əks düşərgə isə əsas problemi demokratiyanın olmamasında görür, deyir ki, bu olsa, Qarabağ problemi də həllini tapar. Siz necə düşünürsüz?
- Bir-biri ilə bağlıdır. Əgər Qarabağ məsələsi ədalətlə, vicdanla həll olunsa, onda demokratiyanın inkişafının qarşısı alınmaz olacaq. Mənə elə gəlir ki, Amerika-zad da bunu bilir. Ona görə istəyirlər ki, bölgəni birləşdirsinlər. Mən inanmıram ki, ayrı-ayrılıqda bu mümkün olsun. Məsələn, Tiflisdə ab-hava daha fərqlidir, insanların ovqatı mənfi deyil.
- Yaxşıdır demək istəyirsiz?
- Hə, yaxşıdır.
- Nəyə görə?
- Bilmirəm, sadəcə yaxşı gördüm insanların ovqatını.
- Bəlkə demokratik islahatlar başlayıb Gürcüstanda, ona görə?
- Nə bilim, vallah.
- Siz “Media forum”a açıqlamanızda demişdiniz ki, Qarabağ problemindən istifadə edib kütləni təzyiq altında saxlayırlar. Fikrinizi daha konkret ifadə edə bilərsizmi? Müharibə bəhanəsiylə demokratiyanın əngəllənməsi anlamında deyirsiz bunu?
- Hakimiyyət təbliğatının əsas xətti budur ki, müharibə şəraitində yaşayırıq, bizdən nə istəyirsiniz? Sözsüz ki, konfliktin uzanması hakimiyyətə xalqdan daha sərfəlidir. Xalq da bir az birtəhər olub. Məsələn, mənim kəndimdə torpağından çörək uman adam qalmayıb. Kəndli torpağa bağlı olmalıydı, amma indi gedib Moskvada alver eləyir ki, beş qəpik pul qazansın. Hakimiyyət deyir müharibə şəraitində yaşayırıq. Onda “Domsovet”in daşını ağartmaqdansa, elə şərait yarat ki, camaat kəndində çörək tapsın. Gənclər gedir, enerji gedir, kəndi qaldıracaq qüvvə gedir...
- 1998-ci ilin iyul ayında çap etdirdiyiniz “Azərbaycanda xaos diktaturası kimə lazımdır” adlı məqalənizdə qəti əminliklə yazırdınız ki, Azərbaycanda heç vaxt monarxiya olmayacaq. 2003-cü ildə hakimiyyət atadan oğula keçdi, bu il isə konstitusiyanı dəyişib bir nəfərə ömürlük prezident seçilmək hüququ verdilər. Sizə elə gəlmirmi ki, ölkədə gedən prosesləri düzgün qiymətləndirməmisiz? Monarxiya haqqında indi nə düşünürsünüz?
- Təəssüf ki, Azərbaycan cəmiyyəti yeni bir adamı hakimiyyətə gətirməyə hazır deyildi. Cəmiyyətdə bu hazırlıq yüksək səviyyədə olsaydı, hakimiyyətin atadan oğula keçməsinə ehtiyac qalmazdı.
- Hazırlıq deyəndə nəyi nəzərdə tutursuz?
- Mənə elə gəlir, cəmiyyət lider yetişdirməmişdi. Bir tərəfdə hakimiyyət idi, bir tərəfdə də hakimiyyəti saxlaya bilməyənlər. Bu müxalifət ki bir dəfə hakimiyyəti saxlaya bilmədi, xalq inamını itirdi. Xalqda müxalifətə böyük inam olsaydı, müxalifətdə xarizmatik lider olsaydı, vəziyyət fərqli olardı.
- Çomağın iki başı var amma, alternativ qüvvənin yaranmasına imkan verilməlidir.
- İmkanı vermirlər e, alırlar. Hakimiyyətin başında oturmağa şansı olan adam onu kimə verər? İlham Əliyevin əlində şansı ola-ola hakimiyyəti İsa Qəmbərə niyə versin ki?
- Cəmiyyətin dəyişiklik istədiyini, buna hazır olduğunu üzə çıxaran yeganə sivil vasitə seçkidir. Azərbaycanda isə hər dəfə seçki saxtakarlığı baş verir.
- Tam səmimiyyətlə sizə deyirəm, mən parlament seçkisinə qatılmasaydım, deyərdim ki, doğrudan da kiminsə səsini zorla kiməsə yazırlar. Mənim dairəmdə belə oldu ki, bu adamlar məni seçməsəydilər, məndən əlli dəfə zayını seçəcəkdilər.
- Sizdən əlli dəfə pis olanın deputatlığıyla sizin bugünkü fəaliyyət imkanlarınız arasında çoxmu fərq var?
- İmkan çox azdır.
- O zaman kimin seçilməsinin nə fərqi var?
- Biz parlamentin müxtəlif formalarını görmüşük də. Onu da görmüşük ki, hamı yerindən qışqırırdı, bir qanunun qəbulu üç ay çəkirdi. Bu da sərf eləmir axı.
- Bəlkə müzakirə elə belə olmalıdır?
- Yox, axı bir məsələni həll edə bilməyən parlament də bir şey deyil. Ən pis hakimiyyət odur ki, özünü müdafiə edə bilmir. Özünü müdafiə edə bilməyən hakimiyyət xalqı da müdafiə edə bilməz.
- Özünü müdafiə edə bilən hakimiyyətin sizin də iştirakınızla qəbul etdiyi qanunlar haqqında nə düşünürsüz? Konstitusiyaya son dəyişikliklərdən sonra Azərbaycanda demokratiyanın taleyini necə görürsüz?
- Mənə elə gəlir ki, bu bir az Azərbaycan xalqının iradəsindən asılıdır. Əgər ziyalılar bu qədər eşidilməz, pul bu qədər önəmli olacaqsa, məmurlar bu qədər Allahlıq edəcəklərsə, onda yaxşı olmayacaq. Azərbaycanda feodal burjuaziya qurulmaqdadır. Hərəsi bir tərəfdə qohum-əqrəbasını başına yığıb pul qırır, belə olsa, demokratiya da olmayacaq.
- Tarixə baxsaq, hər zaman, hətta sovet dönəmində də ziyalılar arasında yaradıcı mübahisələr, ideoloji müzakirələr gedib. Amma indi belə şey yoxdur. Sizcə, bunun səbəbi nədir?
- İndi deyəcəm, çoxlarının xoşuna gəlməyəcək. Rusiyaya hansı cəhətdən mənfi deyirsiniz deyin, amma Kremlin qorxusundan yalnız pis işlər olmurdu, yaxşı işlər də olurdu. Məsələn, o dövrdə Azərbaycan hakimiyyəti mənimlə daha çox hesablaşırdı. İndi kim kiminlə hesablaşır? O dövrü indi ilə müqayisə eləmək çox çətindir. Mənə görə, o vaxt öz səsini dünyaya yaymaq üçün imkanlar daha geniş idi, nəinki indi. Əsərlərim Moskvada çap olunmasaydı, Azərbaycanda mən adda yazıçı olmayacaqdı. Moskva yalnız əzmirdi, yıxmırdı, həm də qaldırırdı. Rus dövləti ilə bir yerdə biz müəyyən inkişafa nail olmuşduq. Bizim hansı böyük bəstəkarımız, rəssamımız təhsilini orda almayıb? İranda niyə Üzeyir bəy yetişmədi – bizdən də çoxdurlar. Tolstoyun sözüdür, deyir patriotizm yaramazların sonuncu sığınacaq yeridir. Böyük əksəriyyət o sonuncu sığınacaq yerinə yığışanda nə deyirsən de, heç kəs eşitməyəcək.
Mənə yüz dəfələrlə deyiblər ki, sovet dövründə nə eləyə bilirdin? Sovet dövründə mən ziyalıların sözünü də kəsirdim, tənqid də edirdim, çıxışımla da hesablaşırdılar. İndi bizdə deqradasiya gedir. Hardadır ziyalı? Mənim ziyalı dostlarım Yusif Səmədoğlu, Anar, Elçin idi. Biz bir yerdə olmuşuq. Sonra mən onlarla bir yerdə ola bilmədim, mümkün olmadı. Mən başqa cür yaşamaq istəyirdim. O vaxt Elçin, Anar, mən bir yerə yığışanda qaragüruha cavab verə bilirdik. İndi onların özü qaragüruhdur.
- Başqa ziyalılar nə deyir ki, eşidilmir, Əkrəm bəy?
- Ziyalıya dövlət münasibəti xəstəhaldır.
- Bunu bütövlükdə cəmiyyətə olan münasibət haqqında da demək olar.
- Ziyalıya xüsusi münasibət var. Ziyalı xalqla hakimiyyət arasındakı münasibətlərin sağlamlaşmasına xidmət edə bilər. Yəni hakimiyyətin özünü tanımasına xidmət edə bilər.
- Bəs ziyalı özü? Onun özünün cəhdləri varmı?
- Mənə elə gəlir ki, buna müəyyən dərəcədə imkan verilməlidir. Ziyalı cəhd eləyir, görür alınmır, bir-iki dəfə də təşəbbüs göstərir, sonra deyir, əşi, mənə qalıb?
- Müxalifətə münasibətdə deyirsiniz ki, bacarmırlar, ziyalıya gəlincə deyirsiniz ki, imkan vermirlər. Nə dərəcədə ədalətli yanaşmadır bu?
- Müxalifətdə də ziyalılar vardı. Mənim Əbülfəz bəylə yaxın münasibətlərim olub. 1992-ci ilin noyabr ayında bəylə bizim söhbətimiz olub. Ona yalvardım ki, atəşkəs eləməsən, dövlət qura bilməyəcəksən. Mən ona bir sıra məsələlər demişdim, amma gördüm ki, həll eləmir. İstəyərdi həll eləsin, amma onun imkanı yox idi. Bunları onun sağlığında da demişəm mətbuatda.
- Daha yaxın tarixə aid fikirləriniz necə, varmı? Məsələn, siz parlamentdə hansı sözü dediniz, eşidilmədi? Konstitusiya dəyişikliklərinə münasibətinizi bildirdinizmi orda?
- İki dəfə söz demək istədim, ikisində də söz vermədilər. Ziyalıya hörmətin göstəricisidir də bu.
- Bəs mətbuat?
- Rüstəm İbrahimbəyov barəsində mətbuatda çıxış elədim və dedim ki, ziyalının missiyası hakimiyyətdən dərs almaq deyil, hakimiyyətə dərs verməkdir.
- Dəyişikliklərə münasibətinizdən söhbət gedir...
- Mən ancaq yaza bilərdim. “İzvestiya” qəzetinə müsahibəmdə demişdim ki, monarxiya olmayacaq, olmamalıdır. İndi oldu. Bundan sonra mənim təkbaşına mövqeyim nəyi dəyişə bilər? Beş-on nəfər bir yerdə olsaydıq, nəyisə həll edə bilərdik. Azərbaycan ziyalısı tarixin heç bir dövründə bir yerdə olmayıb.
- Təklərin mübarizəsi deyilən bir anlayış da var amma. Məsələn, Soljenitsın...
- O, tək olmayıb. Biz bir dəfə Soljenitsının yanına getmişdik və mən gördüm ki, o, tək deyil. Soljenitsın Rastropoviç kimi dünya şöhrətli bir adamın bağında yaşayırdı. Azərbaycan ziyalısı çox təklənib.
- Bəyəm o, “QULAQ”da tək deyildi? Rejim əleyhinə yazanda tək yazmırdı?
- Bilirsiz, bizi Rusiyayla müqayisə etməyin. Rusiyanın Tolstoy, Dostoyevski, Bulqakov kimi ziyalıları var. Azərbaycanda hansı ziyalını göstərə bilərsiniz Dostoyevski miqyasında? Soljenistını müdafiə edənlər vardı, amma müharibə əleyhinə danışdığım üçün məni burda məhv eləmək istəyirdilər, həmişə evimə gəlib-gedən adamlar belə qorxularından mənə salam vermirdilər. O vaxt bir adam durub demədi ki, bu adam gözəl əsərlər yazıb, onu müdafiə eləmək lazımdır. Amma Soljenitsını yüzlərlə adam müdafiə edib. Müqayisə bu baxımdan uğurlu deyil. İstəyirəm ki, Azərbaycanda Soljenitsınlar olsun. Soljenistın olmaq üçün mən Allaha gündə səkkiz dəfə dua eləməyə hazıram. Amma millət buna hazır deyil. Yazıçı oxucusu ilə bir yerdə güclüdür. Bizim oxucumuza bu saat nə lazımdır? Televiziyalardakı meyxanalar, əyləncə verilişləri. Bizim oxucu yazıçı tanıyan deyil axı.
- Bu məntiqlə rus xalqı bu gün bizdən çox-çox irəlidə olmalıydı, amma bu gün Rusiyada da, Azərbaycanda da eyni sistemdir. Bu onu göstərmirmi ki, şəxsiyyətləri yaradan, formalaşdıran xalqlar deyil. Təklər, necə deyərlər, elə tək yaranırlar.
- Arxasında xalq olmasa, mümkün deyil. Məsələn, Səməd Vurğun qədər xalqın sevimlisi olan şair olmayıb. Amma bir müddət partiyanın gözündən düşübmüş deyə rayonlara gedəndə raykom katibləri qorxudan qaçırlarmış. Elə xalq da onunla görüşə gəlmirmiş. Ondan sonra o gəlib “Zamanın bayraqdarı”nı yazıb. Amma Nodar Dumbadzeylə münasibətləri pis olmasına baxmayaraq Şevardnadze hər ad günündə maşınının arxasını doldurub onu təbrik eləməyə gedib. Azərbaycanda kimdir Əkrəm Əylislini sayan? Mənim bir ayda qazandığımı Dumbadze bir gündə qazanır. Biz Xudayar bəyin arzuladığı bir cəmiyyət yaratmışıq. Siz də deyirsiniz niyə bizdə Soljenitsın yoxdur. Mən Rusiyanın bütün kanallarına baxıram, heç birində bizdəki qədər qeyri-səmimilik, yalan görmürəm...
- Deyisiz buna görə bizdə şəxsiyyətlər yetişmir?
- Məsələ burasındadır ki, o vulkan, o dağ bizdə yoxdur. O dağdan ki, Soljenitsın vulkanı çıxa bilər, bizdə yoxdur. Gərək dağ olsun ki, vulkan çıxsın. Həm də Soljenitsını nəinki öz ölkəsində, xaricdə də müdafiə edirdilər.
- Amma repressiya qurbanlarını xaric elə indi də müdafiə edir. Döyülən, həbs edilən neçə jurnalistimiz xaricdən dəstək görüb.
- Bizdə çətindir. O dağ yoxdur bizdə.
- Yoxdursa, Məmmədəmin Rəsulzadə, Əli bəy Hüseynzadə necə çıxdılar ortaya?
- Rəsulzadə dağ deyil e. Yenə qarışdırırsınız.
- Niyə?
- O, Rusiyanın adamıydı.
- Əkrəm bəy, Rəsulzadə sizin qəhrəmanınız olmaya bilər, amma buna görə dəyərlərimizi ayaqlamağa dəyərmi? Müstəqil respublika quruculuğu kimi şanlı tarixə bir ziyalının bu cür qiymət verməsi doğrudurmu?
- Bilirsiz, insanıq, hər kəsin kiməsə simpatiyası və ya antipatiyası ola bilər. Kiməsə qəribə gələ bilər, amma mən Nəriman Nərimanovu çox istəyirəm. Nərimanov faciəvi, işıqlı Azərbaycan övladıdır. Niyə Nərimanovu Rəsulzadəyə qarşı qoyaq?
- Qarşı qoymuruq. Söhbət Rəsulzadənin xidmətlərini qiymətləndirməməkdən gedir...
- Mənə elə gəlir ki, o vaxt həmin proses Rusiya ilə birgə gedirdi. Məmmədəminin Stalinlə münasibətlərini bilmirsiz?
- Bu məntiqlə biz gərək deyək ki, Azərbaycanda müstəqil respublikanın qurulması Stalinin arzusuymuş və bu mübarizəyə də o rəhbərlik edirmiş.
- Bilirsiz, necədir... Məndə hələ də dəqiq inam yoxdur ki, o dövləti kim dağıtdı. Bilmirəm. O dövlətin indiyə qədər yaşaması tamam başqa nəticələr verərdi və biz də indi başqa adamlar olardıq – buna söz yox. Sadəcə, heç kimi kult hesab eləmək istəmirəm.
- Kult yaratmaqdan söhbət getmir. Sizdə o böyük nailiyyəti aşağılamaq meyli var...
- Yox, mən də onda məsələni belə qoyuram. Bir tərəf deyir ki, Elçibəy dahidir, o biri tərəf də deyir ki, yox, Heydər Əliyev dahidir. Biri də demək istəyir ki, nə Heydər Əliyev dahidir, nə də Elçibəy. Bunu deyəni öldürmək lazımdır?
- Tarixi şəxsiyyətlərə şəxsi mülahizələrə görə yox, əməllərinə, fəaliyyətlərinin nəticələrinə görə qiymət verirlər.
- Fəaliyyətlərə nə qiymət verim? Mən deyəcəm ki, Elçibəy Heydər Əliyevə üç ay “Bakıya gəl” deyib, siz deyəcəksiniz ki, deməyib. Fərqi nədir ki, Məmmədəminə dahi deyirsən, ya bir başqasına?
- O, dövlət qurub...
- Sizin baxışınız belədir, mən başqa cür baxıram. Ola bilər, əsərlərini oxumuşam, çox dərinlik görməmişəm.
- Əsərlərinə görə siyasətinə qiymət vermisiz? O zaman əsərlərdən danışaq. Bizim kitablarımızın bir vərəqində xalqımız qəhrəmandır, o biri vərəqini açanda görürük ki, itirə-itirə gəlmişik. Bu ikisi bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir. Biz qəhrəman xalqıqsa, niyə bu qədər torpaq itirmişik?
- Məşhur bir ingilis atalar sözü var – bədbəxt o xalqdır ki, qəhrəmana ehtiyacı var. Qəhrəmana ehtiyacı olan xalq bədbəxtdir. Bizim qəhrəmanlığımız da uydurmadır. Gözümüzün qarşısında nə qədər qəhrəmanlar gəldi-getdi. Qəhrəman olmasa yaxşıdır. Əbülfəz Elçibəy qəhrəmanıydı, getdi, yerinə başqası gəldi, o da qəhrəman oldu. Qəhrəman axtaran xalqın özünə inamı yoxdur.
- Dəyərlər olmayanda qəhrəmana ehtiyac yaranır...
- Əgər biz türküksə, 5-ci əsrdə İran imperiyasının tərkibində möhkəmlənib, ordan bura gəlmişik. Biz Şah İsmayıla daha yaxınıq, nəinki imperatorluq Türkiyəsinə. Türk qəhrəmanlığı türk imperiyasının qəhrəmanlığından ibarətdirsə, orda bizim heç bir igidliyimiz olmayıb. Qəhrəmanlıq motivi bu yanlışlardan irəli gəlir. Bizim igidlərimiz onlara qarşı döyüşüb. Tarixi təfəkkürü, tarixi yaddaşı dəqiq olan xalq daha möhkəm mənəvi əsaslar üzərində yaşayır, özünə daha inamlı olur. Biz tariximizi əsla bilmirik. Bizdə tarixi yaddaş yoxdur. Azərbaycanlıların çoxu üç nəsil o tərəfini bilmir. Biz İranda türk milləti olaraq sifətlərimizin çoxunu dəyişəndən sonra Qafqaza gəlmişik. Biz qəhrəman xalq deyilik. Qəhrəman xalq min dəfə sifət dəyişməz.
- Xalqın özünə sifət arzulaması üçün nə baş verməlidir?
- Sizin ürəyinizdən keçən nə var, hamısının baş verməsini mən də arzulayıram. Kaş ki, arzularınız həyata keçəydi. Amma kimsə deyə bilməz ki, sabah nə baş verəcək. Bəşəriyyət bütövlükdə çaşqınlıq içərisindədir. İnqilabi çevrilişlər heç vaxt proqnozlarla olmur, zəlzələ kimi olur.
- Amma siz inqilabların əleyhinəsiz.
- İnqilabçıların hamısını gördüm də mən. Nəticəsi bura gətirib çıxardı. Biz hərəmiz bir cür görürük çıxış yolunu. Azərbaycanın şansı Mirzə Fətəlinin əqidə məktəbidir. Mən özümü o məktəbin şagirdi hesab edirəm. Amma bir halda ki, xalq bir kəlməyə görə adamı daşqalaq eləməyə hazırdır, adam qorxmalıdır. O vaxt qapıma yazırdırlar ki, buralardan getməsən, səni öldürəcəyik. Nə var-nə var, demişdim ki, erməni-müsəlman davasına getmək lazım deyil. Bəlkə də mən onda elə dəhşətli dərəcədə qorxmuşam ki, hələ də özümə gələ bilmirəm. Bunu heç kim yaşamayıb, yaşamasını da arzu etmirəm.
- Daha ağır şeylər yaşayanlar olub: döyülənlər, işgəncə görənlər, hətta öldürülənlər olub...
- Yox e, hər gün qapıma yazırdılar ki, satqın, çıx get.
- Hər halda ən dəhşətli təcrübə bu deyil Azərbaycanda...
- O təcrübə də var. Azərbaycanı yenidən qurmaq üçün ziyalı məktəbi, ziyalılıq yaratmaq lazımdır. Ziyalı məktəbi çürüyüb gedir. Bu hadisələrə münasibət göstərir ki, sovet dövründə ziyalı yetişməyib. Mən indi 70-i keçmişəm. Onu da qəbul edin ki, 70 yaşından sonra kişi inqilabçılıq edə bilməz, bacarsa, bir əsər yazar, nəvələri ilə oynayar.
- Amma 70 yaşında parlamentdəsiz...
- Gələn ildən sonra olmayacam.
- Yeri gəlmişkən, sizi deputat olmağa nə sövq eləmişdi?
- Çox böyük ümidlərim vardı. Məndən heç soruşan olmadı. 4 ildir ordayam, xarici əlaqələr komissiyasının üzvüyəm, hələ bir ölkəyə göndərilməmişəm.
- Niyə?
- Bilmirəm. Görünür, kiminsə xoşuna gəlməmişəm. Mən indi xalq yazıçısıyam, dünyada Azərbaycanı tanıdan üç-beş adamdan biriyəm, kitablarım xarici dillərə tərcümə olunub, nə qədər məqaləm var, amma parlamentdə mənə münasibətlə dünən ortaya çıxana münasibət arasında heç bir fərq yoxdur. Mənəvi dəyəri dərk eləmək yoxdur.
- Buna görə daha namizədliyinizi verməmək qərarına gəldiz?
- Əlbəttə. Gördüm ki, bunlar xalqa sərf etməyə çalışdığım enerjinin ortaya çıxmasına şərait yaratmırlar.
- Amma parlament ən azından ziyalı sözünü demək üçün bir tribunadır.
- Mənə elə gəlir, o qədər də elə deyil.
- Ümidləriniz niyə doğrulmadı?
- İnanın ki, başa düşmədim. Mən elə də ütülü adam olmamışam axı. Hələ sovet dövründə büro üzvlərinin qarşısında durub demişəm ki, partiya sözünü güllə kimi başımıza çaxmayın, bizdə bu sözə rəğbət oyadın.
- Daha yaxın keçmişdə isə “Xaos diktaturası”nı yazmışdınız. Bəlkə buna görə sizi parlamentdə görmək istədilər?
- Mənim başqa bir məqaləm də var – “Uzun həsrətin sonu”, xahiş eləyirəm onların ikisini bir yerdə oxuyun.
- Yaxşı. Amma sizə simpatiyanı məhz bu yazı yarada bilərdi.
- Nə yaxşı yaradıb, heç olmasa bir tikə çörək pulu qazanmışıq...
- Sizcə, Azərbaycanda əxlaq varmı? Sizin üçün ictimai əxlaq nədir? Ədəbiyyat ictimai əxlaqda hansı rol oynayır?
- Ədəbiyyatın rolunu burdan görmək olmur. Müəyyən zaman qanunları var. Azərbaycanda elə yazıçılar var ki, 50 il qabaq yazıb, oxunmayıb, indi çap olunur və oxunur. Bizdə yazıçılar əsas etibarilə nağıl yazıb. Məsələn, “Qılınc və qələm” saxta, Allahsız, əxlaqsız bir nağıldır. “Şamo” onun kimi, Əli Vəliyevin əsərləri onun kimi. Bizə ədəbiyyat oxutmayıblar. Gələcəkdə ədəbiyyatın necə rol oynayacağını indidən demək mümkün deyil. Məsələn, mən son zamanlar iki roman yazmışam. Arxayınam ki, onların rolu böyük olacaq.
- Yeri gəlmişkən, gənc yazarlar iddia edirlər ki, sizin “Ətirşah Masan” romanınız oğurluqdur.
- O cavanlar məni tanımırdılar, sonra bir-ikisi kitablarımı oxudu, gördüm ki, mənə münasibətləri tamam dəyişdi. Həmid Herisçi “Ətirşah Masan” haqqında məqalələr yazıb, tərifləyib...
- Bir də sizin o əsərdə dəyərlərə pis münasibətiniz reaksiya doğurdu...
- Hansı dəyərlərə?
- Məsələn, keçən demokratik mübarizə dönəmindəki hadisələrə...
- Yox, bilirsiniz, bəzən biz çox şeyi qarışdırırıq. Məsələn, mən Naxçıvanda Cəlil Məmmədquluzadənin ev muzeyində bir çıxış eləmişdim, Heydər Əliyev də ordaydı. Orda demişdim ki, siz də, mən də işığı Mirzə Cəlilin götürdüyü işıqdan götürmüşük. Bakıya qayıdanda Əbülfəz bəy mənə dedi ki, sən Naxçıvanda Heydər Əliyevə nur çeşməsi demisən. Mənim dediyim sözü mənim dediyim ruhda görmək lazımdır.
- Əkrəm bəy, siz Dostoyevski olmamağınızdan, bir ziyalı kimi edə bilmədiklərinizdən, istədiyiniz qayğını görməməyinizdən və layiqincə qiymət almamağınızdan rahatca danışa bilirsiz. Yəni çox rahat etiraf edirsiz bunları. Bu barışmaqlığınız nəylə bağlıdır?
- Markesin gözəl bir şüarı var – deyir ki, yazıçının inqilabı yaxşı əsər yazmaqdır. Romanımda hansısa mənəvi əskikliyə yol versəm, məni qınayarsınız. Bu fikirdəyəm ki, mənim hər hansı əsərim daha uzunömürlü ola bilər, daha müsbət nəticə verə bilər. Bir günlük qəhrəmanlıq mənim işim deyil. 2002-ci ildə Heydər Əliyevə məktub yazmışam, onu çap etdirsəm, qəhrəman olardım. O məktubumda yazmışam ki, Azərbaycan xalqı sifətini itirə-itirə gedir, buna yol vermək olmaz, maskalanmaq böyük dərddir.
- Böyük Markesin həm də bir diktator dostu var. Böyük yazıçılar böyük insan olmaya da bilirlər.
- Məsələ burasındadır ki, o, böyük insan olmasa, böyük yazıçı ola bilməz. Yazıçılıq sənətdir. İllər sonra sizin yaşınız, siyasi, ictimai ehtiraslarınız keçəcək. O zaman insanlar mənim yazılarımı da, sizin ovqatınızı da qiymətləndirəcəklər və hər kəs cəmiyyətdə öz yerini daha aydın təsəvvür edəcək. Bu mənim üçün daha önəmlidir.
- Ötənlərə və bu günə verdiyimiz qiymət hansı dəyərlərə görədirsə, gələcəkdə də bu dəyərlər əsas meyar olmayacaqmı?
- Gələcəyə heç kəs proqnoz verə bilməz. Yenə də deyirəm - yazıçının gələcəyi onun əsərləridir.
Alya, Könül Şamilqızı, İmdad Əlizadə.