⇔ ⇔ ⇔ 

Yaxın Şərqdə yenidən təlamütlü dövr başlayıb. Hərçənd tarixə nəzər salsaq, görərik ki, bu regionda Fələstin münaqişəsinin alovlanandan bu yana ötən yarım əsrdə sakitlik, ümumiyyətlə, nisbi xarakter daşıyıb. Bununla belə, bölgədə cərəyan edən son proseslər, o cümlədən fələstinlilərlə sülhə nail olmağa cəhd edən İsrail baş naziri Ariel Şaronun ölüm yatağına düşməsi, bunun ardınca isə Fələstində keçirilən parlament seçkilərində İsraili yer üzündən silməyi qarşısına məqsəd qoyan radikal islam təmayüllü "Həmas" təşkilatının qələbə çalması Yaxın Şərqin siyasi mənzərəsini olduqca tündləşdirib.

Əslində "Həmas"ın Fələstindəki seçkilərdə müəyyən uğur qazanacağı gözlənilsə də, onun parlamentdə çoxluğu ələ keçirərək (Fələstin parlamentində 132 yerdən 74-nü) hakimiyyətə gələcəyi real hesab edilmirdi. Xatırladaq ki, bu, Fələstin Milli Muxtariyyətinin yarandığı 1994-cü ildən bu yana burada keçirilmiş sayca ikinci parlament seçkiləridir. İlk seçkilərin keçirildiyi 1996-cı ildən bu yana muxtariyyətdə Yasir Ərəfatın "Fəth" partiyası hakimiyyətdə idi. Eyni zamanda, bu seçkilər nəticə etibarilə Yaxın Şərq sülh prosesinin, o cümlədən Fələstin dövlətinin qurulmasının perspektivinə işıq salmalı idi.

Məlum olduğu kimi, müstəqil Fələstin dövlətinin yaradılmasının beynəlxalq-hüquqi əsası hələ 1947-ci ildə BMT-nin qəbul etdiyi 181 saylı qətnamə ilə qoyulub. Həmin qətnaməyə görə, o vaxtadək Britaniyanın protektoratı olmuş ərazidə iki dövlət, yəhudi və ərəb dövləti yaradılmalı idi. İsrail dövləti bir il sonra, 1948-ci ildə elan edildi. Fələstinli ərəblərin dövlət qurmaq cəhdlərinin nəticəsi isə, necə deyərlər, göz qabağındadır. Ystəlik 1967-ci ildən İsrail fələstinlilərin torpaqlarını işğal altında saxlayır. Yalnız 1993-cü ildə fələstinlilər dövlət qurmağa haqq etdikləri torpaqda muxtariyyət əldə etdilər.

Ötən müddətdə BMT-nin bu yöndə qəbul etdiyi digər qətnamələr də havada qalıb. Ymumiyyətlə, Fələstin münaqişəsinin başlandığı dövrdən bu yana BMT-də bu problemlə bağlı 500-yə yaxın qətnamə qəbul edilib, o cümlədən 50-yə yaxın sənəddə İsraildən işğal etdiyi torpaqları azad etməsini tələb olunub. Bu statistika Qarabağ münaqişəsində beynəlxalq çağırışlara və BMT qətnamələrinə bəzən həddən ziyadə önəm verən bizlər üçün də maraqlı olmalıdır.

Nəhayət, iki il öncə İsrail hökuməti İordan çayının qərb sahili və Qəzza zolağında işğal edilmiş əraziləri qismən azad etməyə razılıq verdi. Hərçənd baş nazir Şaronun iradəsi əsasında qəbul edilən bu qərar mahiyyət etibarilə Fələstin probleminin həllini deyil, İsrailin Fələstindən "təhlükəsizlik divarı" vasitəsilə ayrılmasını ön görən bu addımdır. Üstəlik o, İsrailin 1967-ci ildə işğal etdiyi bütün əraziləri əhatə etmir və ən əsası Fələstin dövlətinin elan edilməsi məsələsi əvvəlkitək açıq qalır. Və belə bir şəraitdə Fələstində ekstremist təmayüllü "Həmas" seçki yolu ilə, yəni demokratik qaydada xalqın əksəriyyətinin dəstəyini qazanaraq hakimiyyətə gəlir.

"Həmas" (Hərəkat əl-Müqavama əl-İslamiyyə - ərəbcədən tərcümədə "İslam müqavimit hərəkatı" deməkdir) 1987-ci ildə Misirin "Müsəlman qardaşları" radikal islamçı qruplaşmasının (1928-ci ildə misirli Həsən əl-Bənnanın Britaniya müstəmləkəçiliyinə qarşı mübarizə məqsədilə yaratdığı təşkilat) bilvasitə iştirakı ilə yaradılıb. Maraqlıdır ki, "Həmas"ın ortaya çıxmasında İsrailin xüsusi xidmət orqanları da maraqlı olublar. İsrail dairələrinə görə, bu təşkilat Yasir Ərəfatın Fələstin Azadlığı Təşkilatını və onun tərkib hissəsi olan "Fəth" hərəkatını qismən neytrallaşdırmalı idi.

Çünki "Fəth" fələstin millətçiliyi üzərində köklənsə də, mahiyyətcə solçu təmayüllü təşkilatdır və islam ideyalarına köklənən radikal "Həmas" ona real alternativ ola bilərdi.

Gerçəkdə isə "Həmas" öz fəaliyyəti ilə Ərəfata ciddi müxalifət olmaqla yanaşı, ilk növbədə İsrail üçün başağrısı oldu. 1993-cü ildə ABŞ-ın səyləri ilə Fələstin Azadlıq Təşkilatı ilə İsrail arasında əldə edilən Oslo razılaşmasını (bu razılaşma ilə Fələstin Milli Muxtariyyəti yaranıb) tanımayan "Həmas" 1996-cı ildə Fələstində keçirilmiş ilk parlament seçkilərini də boykot etmişdi. Təşkilat İsrailin məhv edilməsini və 1947-ci ilədək mövcud olmuş protektoratlığın bütün ərazisində Fələstin ərəb dövlətinin yaradılmasını özünün başlıca şüarı elan etdi. Bu, praktik baxımdan tamamilə qeyri-real olsa da, mahiyyət etibarilə fələstinlilər və onların mübarizəsinə dəstək verən çeşidli islamçı qruplaşmalar üçün çox cəlbedici bir ideya idi. 90-cı illərdə "Həmas" Fələstinin digər ekstremist qruplaşmalarını kölgədə qoydu.

Təsadüfi deyil ki, təşkilat bu müddətdə Qərbin, o cümlədən ABŞ və Avropa Birliyinin beynəlxalq terrorizmlə bağlı "qara siyahıları"nda hər zaman ön sırada olub. Son illər, xüsusilə 2004-cü ildə Ərəfatın vəfatından sonra "Həmas" Fələstində dominant qüvvəyə çevrilmişdi. Üstəlik "Həmas"ın təkcə ərəb dünyasında deyil, İranda da geniş dəstəyə malik olması onun maliyyə və manevr imkanlarını kifayət qədər geniş edirdi. Bu baxımdan "Həmas" həm də İslam dünyasında sünni və şiə məzhəblərinin uzlaşmasını təmin edə bilən radikal qüvvə kimi nəzərdən keçirilir.

Qərbdə "Həmas"ın qələbəsi əsasən bir prizmadan, terrorçu təşkilatın demokratik yolla hakimiyyətə gəlməsi prizmasından şərh edilir.

Eyni zamanda, Qərb bu faktı Yaxın Şərqdə islam təməlçiliyinin intişar tapması və bu tendensiyanın digər ərəb ölkələrinə də sirayət etməsi baxımından təhlükəli amil hesab edir. Hərçənd "Həmas"ı heç də bütün dünya terrorçu təşkilat kimi qəbul etmir. Rusiya, Çin kimi BMT TŞ-nin daimi üzvlərinin "Həmas"a münasibəti Qərbin baxışından fərqlidir. Müsəlman ölkələrinin əksəriyyətində isə "Həmas"ın fəaliyyəti Fələstinin azadlığı uğrunda haqq savaşı aparan təşkilat kimi təqdir olunur.

Ümumiyyətlə, bugünədək beynəlxalq müstəvidə terror anlaşıyına universal tərif verilmədiyindən və milli-azadlıq mübarizəsi idə terrorizmin hüdudları dəqiqləşmədiyindən bu məsələdən hər kəs özünün siyasi və geosiyasi spekulyasiyasına uyğun istifadə edir. Digər tərəfdən, dünya praktikasında terrordan böyük siyasətə gedən yolun çox qısa olduğunu təsdiqliyən faktlar yetərincədir. Elə Avropanın özündə, Şimali İrlandiyadakı "Şinn Feyn" terror təşkilatının siyasət müstəvisinə keçidini xatırlamaq olar. Fələstinin yaxın tarixi isə buna ən bariz nümunədir.

Məgər Ərəfat Qərb tərəfindən qəbul edilən siyasətçi zirvəsinə, oradan isə Hobel sülh mükafatına doğru terrordan keçərək gəlməmişdimi? O cümlədən Qərb Fələstin administrasiyasının indiki prezidenti Mahmud Abbasın "Əbu Mazen" adı altında keçən terror keçmişindən xəbərsiz deyil.

Yəni "Həmas"ın böyük siyasətə gəlişi heç də əlahiddə bir yolla baş verməyib. Fərq yalnız ondadır ki, Ərəfat da, Abbas da Qərb tərəfindən legitim qüvvə kimi qəbul edilməzdən öncə Qərbin oyun qaydalarını qəbul edərək ekstremist mövqelərdən qismən əl çəkmişdilər. Qərb isə bu illər ərzində Fələstin administrasiyasını geniş subsidiyalar ayırıb.

Yeri gəlmişkən, 2006-cı ildə təkcə Avropa Birliyi Fələstinə 304 milyon dollar yardım göstərməyi planlaşdırır. Amma indi bunun gerçəkləşməsi üçün "Həmas" terrordan siyasi müstəviyə keçməlidir. Hələlik "Həmas" bu keçidə meylli olmadığını göstərir. İsrail hərbiyyəsinin 2004-cü ildə "Həmas"ın qurucusu şeyx Əhməd Yasini qətlə yetirməsini nəzərə alsaq, bu təşkilatın siyasi müstəvidə Təl-Əvivlə danışıqlar masası arxasına oturması və deməli, Yaxın Şərq sülh prosesinin perspektivi də dumanlı görünür.

O ki qaldı, "Həmas"ın Fələstində klerikal dövlət (ən pis variant kimi Taliban modeli qeyd olunur) qurmaq ehtimalına, bunun gerçəkləşəcəyi böyük şübhə doğurur. Əvvala, "Həmas", bəzi Qərb dairələrinin mülahizələrinin əksinə olaraq, "Taliban" deyil. "Həmas" radikal islam təmayülünə baxmayaraq, qadın azadlığını təqdir edir, onun sıralarında Avropa təhsili görmüş xeyli qadın aktivistlər var. Təşkilat seçki kamapaniyasında xüsusi olaraq bəyan edirdi ki, onun məqsədi Fələstində şəriət dövləti qurmaq deyil. Baxmayaraq ki, bu bəyanatları skeptik qəbul edənlər də var.

Lakin bütün sadalananlarla bərabər, "Həmas"ın əldə etdiyi uğur daha geniş prizmada siyasi nəticələr çıxarmağı zəruri edən hadisə kimi nəzərdən keçirilməlidir. Bu faktın Fələstin reallığı kontekstində hansı nəticələr doğuracağından asılı olmayaraq qeyd etmək mümkündür ki, "Həmas"ın simasında radikal islamçı təşkilatın seçki yolu ilə hakimiyyətə gəlməsi bütün Yaxın Şərq, daha geniş müstəvidə isə müsəlman dünyasında yeni siyasi küləklərin əsdiyini bir daha təsdiqləyir.

Söhbət islam dəyərlərini ideologiya olaraq qəbul edən qüvvələrin (gerçəkdə bu qüvvələrin hansı məqsədlər güddüyü və o məqsədlər naminə hansı vasitələrdən yararlandığı başqa mövzudur) ayrı-ayrı müsəlman ölkələrində dominant gücə çevrilməsi tendensiyasından gedir. Özü də, qeyd etdiyimiz kimi, bu, zor gücünə deyil, Qərbin mütərəqqi bəşəri dəyər kimi arxalandığı demokratiya (azad seçki) mexanizmi vasitəsilə gerçəkləşir.

Xatırladaq ki, İordaniyada "Müsəlman qardaşları" partiyası artıq parlamentdə geniş fraksiya ilə təmsil olunur. Bu cərəyanın təşəkkül tapdığı Misirin özündə radikal islamçılar "bitərəf namizədlər" adı altında parlamentə keçərək orada yerlərin dörddə birini tutublar. Dünyəvi ölkə kimi tanınan Suriyada islam təməlçiliyinə söykənən qüvvələrin açıq siyasi fəaliyyətinə imkan verilmədiyi üçün onlar qeyri-leqal vəziyyətdə ciddi güc olaraq fəaliyyət göstərirlər. Amerikanın yenidən qurmağa çalışdığı İrakda şiə partiyası parlamentdə birinci fraksiyadır.

Nəhayət, bir çox ərəb ölkələri ilə ziddiyyətləri olan İran regiondakı İraq hadisələri kontestində ərəb dünyası ilə xeyli yaxınlaşıb. Bir sözlə, dünyanın mühüm geosiyasi və geoiqtisadi xətlərinin kəsişdiyi, beynəlxalq sülh və təhlükəsizlik üçün həlledici sayılan regionda siyasi islam təşəkkül tapmaqdadır.

Burada ən azı iki qlobal nəticədən danışmaq lazımdır. Birincisi, Qərb, başda ABŞ olmaqla, uzun illər müsəlman dünyasına münasibətdə yeritdiyi aşağılayıcı siyasətlə özləri üçün bumeranq effektinə nail olublar. Qərb dairələrinin daha çox təməlçi, ekstremist və terrorçu kimi təqdim etməyə çalışdığı islam ideogiyası Qərbi, necə deyərlər, onun öz silahı (azad seçki) ilə tərksilah edir. Təsadüfi deyil ki, ABŞ prezidenti Corc Buş "Həmas"ın qələbəsindən məyus olduğunu gizlətməsə də, bu faktı bütövlükdə demokratiyanın uğuru kimi səciyyələndirərək "Bu fakt onu göstərir ki, Yaxın Şərq ciddi dəyişikliklər istəyir" deyə əlavə edib.

Buşun tezisini bir qədər genişləndirərək qeyd etmək olar ki, təkcə Yaxın Şərq deyil, Qərbin praktik olaraq hesablaşmadığı və beynəlxalq müstəvinin güncündə gördüyü müsəlman aləmi özünə münasibətdə illərdən bəri davam edən bu ikili standartlar siyasətinin kökündən dəyişməsini, qlobal mənada Qərb-Şərq münasibətlərinin yeniləşməsini istəyir. Bu, "Həmas"ın prinsipcə lokal sayılacaq uğurundan çıxan ikinci qlobal nəticədir.

Başqa sözlə, Qərb (öncəliklə Amerika) özünün arxalandığı demokratiya və fundamental insan haqları meyarlarının dünya çapında həyat fəlsəfəsi olmasını istəyirsə, hər şeydən öncə dünyanın yerdə qalan hissəsinə münasibətdə strateji baxışlarını özünün geoiqtisadi çıxarlara uyğun deyil, həmin meyarlar üzərində kökləməlidir. Əgər demokratiya mahiyyət etibarilə universal dəyər və qlobal oyun qaydalarıdırsa, həmin qaydalar hamı üçün eyni olmalıdır. Əks təqdirdə, Qərb aləmi bu və ya digər müsəlman ölkəsinin timsalında silahı ona tuşlanan yeni "Həmas"ların demokratik yolla hakimiyyət başına gəlməsini bundan sonra da seyr etməli olacaq.

Vüqar Orxan 

Effektiv Təşəbbüslər Mərkəzinin Analitik qrupu

"525-ci qəzet", 04.02.2006