⇔ ⇔ ⇔ 

Azərbaycan-Amerika münasibətlərinin tarixi hər zaman suallarla zəngin olub və onların əksəriyyəti üstündən illər ötəndən sonra da aktual olaraq qalır. Əgər bir qədər uzaq keçmişə ekskurs etməli olsaq, qarşımıza belə bir sual çıxacaq ki, niyə Birləşmiş Ştatlar bizim birinci respublikamızın, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqilliyini onun mövcud olduğu iki il ərzində tanımamışdı və ABŞ-ın o vaxtkı prezidenti Vudro Vilson onun qəbuluna düşmək üçün aylarla gözləməli olan Azərbaycan nümayəndə heyətini əliboş qaytarmışdı. Türkiyənin bir hissəsinin ermənilərə verilməsini nəzəpdə tutan təslimçi Sevr anlaşmasını Osmanlıya imzalatmağa nail olan (sonradan Atatürk tərəfindən ləğv edildi) ABŞ prezidentinin Azərbaycana münasibəti də fərqli deyildi. Təsadüfi deyil ki, ermənilər sonradan Yerevanda Vilsona heykəl də qoydular.

Yaxın keçmişə nəzər salsaq, onda belə bir suala cavab axtarmalı olarıq ki, nədən ABŞ Azərbaycanın ikinci müstəqilliyini əksər dövlətlərdən sonpa, yalnız 1992-ci ilin yanvarında, yəni SSRİ-nin süqutu tam rəsmiləşəndən sonra və Rusiya ilə eyni vaxtda tanıdı. Hərçənd ABŞ-Rusiya münasibətlərindəki bu sinxronluğun arxasında vacib geosiyasi məqamların dayandığı bizə elə o vaxt bəlli idi. Yaxud ABŞ-Azərbaycan münasibətlərinin təxminən 10 illik dövrünə mənfi damğasını vurmuş məlum 907-ci qadağanı götürək. 1992-ci ilin oktyabrında ABŞ Konqresindəki erməni lobbisinin təşəbbüsü ilə qəbul edilən bu qadağanın həmin vaxt prezident seçkiləri kampaniyasında erməni seçicilərin səsini qazanmağa çalışan prezident Buş (ata) tərəfindən tələsik imzalanaraq qüvvəyə minməsi Azərbaycan cəmiyyətində haqlı sual doğurmuşdu: əgər Amerika ədalət tərəfdarıdırsa, onda niyə təcavüzə məruz qalmış Azərbaycana münasibətdə belə ədalətsiz davranır?

Nəhayət, 2001-ci ilin məlum 11 sentyabr olaylarından sonra başladığı antiterror kampaniyasında Azərbaycanın regional dövlət kimi strateji yerini və ölkəmizin ona verdiyi birmənalı dəstəyi adekvat dəyərləndirən ABŞ prezidenti (bu dəfə oğul Buş) 907-ci qadağanın qüvvəsinin dayandırılması barədə qərar qəbul edəndə də Azərbaycan cəmiyyətində suallar yaranmışdı. Çünki həmin vaxtadək ABŞ rəhbərliyi 907-nin ləğvi barədə Azərbaycanın çoxsaylı xahişlərinə belə cavab verirdi ki, bu, Konqresin səlahiyətinə aid məsələdir və guya Ağ ev ona müdaxilə edə bilmir. Amma elə onda bizə aydın idi ki, 907-ci qadağa o vaxt aradan qalxacaq ki, bunu Amerikanın özünün strateji maraqları tələb edəcək. Beləliklə, indiyədək Amerika ilə münasibətlərimizdə ortaya çıxmış suallar belə bir gerçəyi təsdiqləyib ki, hər bip dövlət kimi ABŞ-ın da strateji (milli) maraqları var və o atdığı addımlarda ilk növbədə bu maraqları diqqətə alır.

Qayıdaq sərlövhədəki suala. Son günlər xüsusi aktuallıq qazanmış bu sualla bağlı əsasən iki spekulyativ məqam diqqəti çəkir. Birincisi, ABŞ-ın Azərbaycandakı səfirinin respublikanın bölgələrini ziyapət etməsi və guya onun arxasında dayanan niyyətlər, ikincisi, ABŞ müdafiə nazirinin Bakıya növbəti səfərinin pərdəarxası tərəfi barədə səslənən fərziyyələr. Hər iki məqamın ümiləşdirilmiş nəticəsi isə belədir ki, guya ABŞ Azərbaycanda "məxməri inqilab" hazırlayır və səfir Rino Harnişin bölgələrdə müxalifət nümayəndələri ilə görüşlər keçirməsi, həmçinin Donald Ramsfeldin Bakıya qəfil gəlişi bu məsələ ilə bağlıdır. Hətta belə fərziyyə də səslənip ki, ABŞ Azərbaycan rəhbərliyi qarşısında sərt dilemma qoyub: ya burada Pentaqonun hərbi bazası yerləşəcək, ya da Amerika "məxməri inqilab" edəcək və onun istəyini təmin edəcək qüvvələri hakimiyyətə gətirəcək.

Əlbəttə, bu fərziyyələri qeyri-ciddi elan edib mahiyyətinə varmamaq da olardı. Bununla belə, bəzi məqamları qeyd etməyə ehtiyac vap. Öncə cənab Hapnişin bölgələrə səfəri barədə. Kənar müşahidəçidə təsəvvür yarana bilər ki, ABŞ səfiri bir neçə rayona səfər etməklə indiyədək görünməmiş bir addım atıb ki, rezonansı da belə böyük olub. Gerçəkdə isə səfir Harniş, onun sələfi, habelə digər ölkələrin səfirləri mütəmadi olaraq Azərbaycanın bölgələrinə gedip, müxtəlif görüşlər keçirirlər. O cümlədən 2003-cü ilin prezident seçkiləri ərəfəsində belə səfərlər olmuşdu. Amma onda kimsə bunu "məxməri inqilaba" hazırlıq kimi yozmamışdı.

Qeyd oluna bilər ki, o vaxt "məxməri inqilab" məsələsi aktual deyildi, postsovet məkanında məlum hadisələr baş verməmişdi. Elə məsələnin kökünü də burada axtarmaq lazımdır. Məsələ ondadır ki, ayrı-ayrı postsovet ölkələrində baş verən inqilabları peyvəndi olmayan siyasi infeksiya kimi qiymətləndipən Azərbaycan müxalifəti əmindir ki, bu proses bizdən yan keçməyəcək və Amerikanın səfiri, belə demək mümkünsə, bu infeksiyanı Azərbaycana yoluxduracaq əsas mənbədir.

Burada sual meydana çıxır ki, əgər Amerika səfirinin əsas missiyası Azərbaycanı "məxməri inqilaba" yoluxdurmadıpsa (hərçənd biz belə düşünmürük), onda niyə cənab Harniş bu məsələni ucqar rayonda müxalifət partiyalarının sıradan bir neçə üzvü ilə müzakirə edir, bu məsələni Bakıda həmin partiyaların rəhbərləri ilə daha predmetli müzakirə edə bilməzmi? Necə ki, Amerika səfiri də, digərləri də Bakıda müxalifət liderləri ilə müntəzəm görüşürlər. Belə çıxıp ki məsələ bu və ya digər görüşün harada baş tutmasında deyil, həmin faktdan çıxapılan nəticədədip. Və Azərbaycanın müxalifət dairələri, məlum lətifədə olduğu kimi, belə nəticəyə gəlirlər ki, əgər ABŞ səfiri onlara ayrıca salam verirsə, deməli Amepika onları hakimiyyətə gətirmək istəyir.

Qeyd etmək lazımdır ki, belə uzağagedən nəticələr təkcə müxalifət təmsilçilərinin deyil, iqtidar partiyasının ayrı-ayrı mənsublarının çıxışlarında da özünü büruzə verir. Ələlxüsus Milli Məclisin son islaslarında bu yöndə səslənən fikirlər maraq doğurur.

Ymumiyyətlə, parlamentdə hər hansı məsələyə həddən ziyadə ekspressiv münasibət bildirilməsi bir növ normal haldır və ona bütün ölkələrin, o cümlədən həmin Amerikanın parlamentində də rast gəlinir. Amma həmin çıxışları özünəməxsus şəkildə dəyərləndirən bəzi kütləvi informasiya vasitələri Azərbaycan iqtidarında guya antiamerika əhvalının yaranması, hətta hakimiyyətin ABŞ-a "soyuq müharibə" elan etməsi barədə mülahizələr yürüdür.

Zənnimizcə, bu mülahizələp gerçəkdən çoz uzaqdıp. Ən azı ona görə ki, parlament heç bir ölkədə, o sıradan Azərbaycanda da, dövlətin, illah da icra hakimiyyətinin rəsmi mövqeyini ifadə etmir. Hətta parlament sədrinin fikri hakimiyyətin mövqeyi deyil. Ona qalırsa, elə həmin Amerikada dəfələrlə ayrı-ayrı konqresmenlər, senatorlar Azərbaycan əleyhinə ən sərt çıxışlar ediblər, hətta 2000-ci ildə Konqresin spikeri, o vaxt hakimiyyətdə olan Demokrat Partiyasının nümayəndəsi Dennis Hastert "erməni soyqırımı"nın tanınmasını ön görən qətnamə layihəsinin müəlliflərindən biri olmuşdu, amma bu faktların heç biri ABŞ hakimiyyətinin rəsmi mövqeyi kimi qiymətləndipilməyib.

Dövlətin rəsmi mövqeyi prezident və XİN tərəfindən ifadə olunur. ABŞ səfirinin adı ətrafında gedən diskussiyalarda isə, bu instansiyalar bir kənara, prezident administrasiyasının hər hansı rəsmisinin də mövqeyi eşidilməyib. Eyni zamanda, MM-dəki diskussiyalarda bəzi deputatlapın özünüpeklam cəhdləpi də aşkap göpünüpdü. Məsələn, bəzi deputatlar Amerika səfirinə irad tutdular ki, niyə o, bölgələrdə müxalifət nümayəndələri ilə görüşüb, amma orada məskunlaşmış köçkünlərə baş çəkməyib. Necə deyərlər, maraqlı sualdır.

O baxımdan maraqlıdır ki, görəsən, ABŞ səfirinə bu iradı tutanların özləri bölgələrdəki köçkünləri ayda (ildə) neçə dəfə ziyarət edirlər. Odup ki, populistliyi ilə diqqət çəkən bu çıxışları ayrı-ayrı millət vəkillərinin şəxsi qayğıları nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirmək daha düzgün olardı. Hər halda qarşıdan parlament seçkiləri gəlir və necə deyərlər, seçicilər qarşısında özünü göstərmək lazımdır.

Həmçinin ABŞ diplomatının son hərəkətlərinin guya Vaşinqtonun Azərbaycan müxalifətinə məxsusi simpatiyasının göstəricisi kimi ictimai rəyə sırımaq cəhdləri də eynilə populizm nümunəsidip. Maraqlıdır ki, bu günlər aşkap amerikanizm təfəkkürü ilə ortaya çıxanlar bip neçə ay öncəyədək tamam başqa mülahizələlərlə çıxış edir, Amepikanı, həmçinin indi barəsində rəğbətlə danışdıqları səfir Harnişi sərt ifadələrə "topa" tutapaq onlapı Azərbaycanda hakimiyyət dəyişikliyinin baş verməsini əngəlləməkdə ittiham edipdiləp. Belədə sual yaranır: ilyarım öncəki tənqidlər nə idi, bugünkü təpif nədir? Əgər Amerikanın Azərbaycanda "məxməri inqilab"la bağlı planları vardırsa, niyə onu ilyarım öncə işə salmamışdı. Yəni dəyişən nədir? Yoxsa, Amerikanın Azərbaycan hakimiyyətinə münasibətini dəyişib? Zənnimizcə, burada yalnız siyasətdə həvəskarlığa aludə olanların növbəti menyü dəyişikliyindən söhbət gedə bilər.

Amerikanın Azərbaycana münasibəti, o cümlədən Vaşinqton-Bakı münasibətlərinin mahiyyətində isə elə yenilik baş verməyib.

Ümumiyyətlə, Birləşmiş Ştatlar fövqəldövlət olaraq digər ölkələrlə münasibətlər qurarkən orada iqtidarda konkret kimin olmasını deyil, özünün strateji maraqlarını diqqətə alır. Eyni zamanda, ABŞ-ı bütün dünyaya demokratiya ixrac edən və xarici siyasətini də bu ppinsip quran bir dövlət kimi təqdim etmək ən azı siyasi parodiya olardı. Bunun belə olmadığını yəqin etmək üçün tarixin uzaq səhifələrini vərəqləməyə ehtiyac yoxdur, hələ tozanağı səngiməmiş İraq kampaniyasını göz önünə almaq kifayətdir.

Bəs Amerikanın Azərbaycandakı maraqları nədir? Onları qısaca belə sıralamaq olar: Xəzər nefti və onun dünya bazarına (oradan da Amerikaya) təhlükəsiz ixracı, yəni geniş mənada geoiqtisadi maraqlar, regional təhlükəsizlik və antiterror sahəsində əməkdaşlıq və təbii ki, Azərbaycanın Qərbə, Avroatlantik məkana inteqrasiyası və burada demokratik inkişafa dəstək verilməsi. Bu sahələrin hər biri üzrə Amerika-Azərbaycan əməkdaşlığı yüksələn xətt üzrə inkişaf edir və bunu Vaşinqton rəsmiləri də təsdiqləyirlər. Amma o da gerçəkdir ki, bu inkişaf tempi barədə ABŞ və Azərbaycan təpəfin mülahizələri fərqli ola bilər.

Məsələn, Amerika istərdi ki, Azərbaycanda demokratikləşmə prosesi daha sürətlə getsin, lap elə Qərb ölkələrindəki səviyyədə bərqərar olsun. Yaxud Amerika istərdi ki, onun şirkətlərinin Xəzər neftindəki payı indikindən daha çox olsun, həmin şirkətlərin buradakı fəaliyyətinə daha geniş imtiyazlar verilsin. Vaşinqton istəyir ki, Azərbaycan İraqa əlavə sülhməramlı kontingenti göndərsin və bu yöndə uzun müzakirələr gedib. Yaxud da götürək Ramsfeldin Bakıya son səfəri kontekstində iki ölkənin hərbi-təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığını. ABŞ hələ 2003-cü ilin sonunda Xəzər akvatoriyasında təhlükəsizliyin təmin edilməsi ilə bağlı Azərbaycana layihə təqdim edib. Həmin təklifə görə, burada ABŞ Silahlı Qüvvələrinin iştirakı ilə "Xəzər mühafizəsi" adlı birgə çevik kontingent formalaşdırılmalı və onun məqsədi neft yataqlarının, boru kəmərlərinin terror təhdidlərindən qorumaq olmalıdır. Azərbaycan bu layihənin müzakirəsinə razılıq verib, amma ABŞ bu işin daha sürətlə getməsini istəyir.

Öz növbəsində Azərbaycan bu məsələyə özünün maraqlarını, həmçinin bu layihənin bizim digər Xəzəryanı dövlətlərlə münasibətlərimizə necə təsir edə biləcəyini nəzərə alaraq yanaşır. Yeri gəlmişkən, Amerika analoji təkliflə Qazaxıstana da müraciət edib və hələlik Astana ona cavab verməyib. Ümumiyyətlə, bu gün hövzəyanı ölkələrin (o cümlədən dənizin bölüşdürülməsində Azərbaycanla strateji müttəfiqlik nümayiş etdirən Qazaxıstan və Rusiyanın) ümumi mövqeyi belədir ki, Xəzərin problemləri kənar dövlətlərin müdaxiləsi olmadan çözülməlidir. Digər tərəfdən, Azərbaycan, məsələn, çox istərdi ki, Amerikanın təklif etdiyi təhlükəsizlik çətiri yalnız Xəzərdəki neft yataqlarını deyil, ölkəmizin işğal altında olan torpaqlarını da əhatə etsin. Amma Amerikanı neft maraqlandırır, Qarabağda isə neft yoxdur... 

Vüqar Orxan

Effektiv Təşəbbüslər Mərkəzinin Analitik qrupu

«525-ci qəzet», 16 aprel 2005-ci il