⇔ ⇔ ⇔ 

İqtisadi qüdrətinə, mühəndis-texniki qurğu olaraq əzəmətinə və nəhayət, geosiyasi əhəmiyyətinə görə müasir dünyanın ən nəhəng enerji ixrac layihəsi olan Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) kəmərinin istifadəyə verilməsinin təkcə Azərbaycan və yerləşdiyimiz region üçün deyil, geniş anlamda dünya üçün HADİSƏ olduğu şəksizdir. Ən azı ona görə ki, bu kəmərlə dünyanın enerji təchizatı sisteminə yeni və olduqca önəmli arteriya əlavə olunub. Odur ki, hətta uzun illər BTC-yə fərqli geosiyasi ambisiyalar bucağından baxanlar üçün bu FAKT etiraf edilməlidir, çünki o, gözardı edilməsi mümkün olmayacaq qədər nəhəng və barizdir.

Bu günlər dünyanın aparıcı informasiya vasitələri bu tarixi olayın çeşidli parametrlər üzrə önəmini incələməkdə, BTC-nin Azərbaycana və onun tərəfdaşlarına gətirəcəyi dividendləri, bu layihədən hansı dairələrin nə dərəcədə uduzduğunu hesablamaqdadır. Bütövlükdə isə BTC-nin hələ ideya olaraq gündəmə gəlməsindən bu yana onun barəsində yazılıb-cizilənləri təsəvvürə gətirə bilsək, birmənalı şəkildə qeyd edə bilərik ki, indiyədək dünyada heç bir enerji layihəsi bu qədər müzakirə və mübahisə predmeti olmayıb. Heç bir neft kəməri barəsində dünya mediası bu qədər yazı, təhlil və xəbər "istehsal" etməmişdi. Təbii ki, bu mövzu ətrafında ajiotaj hələ bundan sonra uzun zaman davam edəcək.

Bununla belə, indilik bir gerçəyi qeyd-şərtsiz təsdiq etmək lazımdır: Azərbaycanın Xəzər dənizindəki neftini Qara dənizin sahilindəki Gürcüstan üzərindən keçirərək Türkiyənin cənub hüdudlarına - Aralıq dənizi sahillərinə çatdıran və "üç dənizin əfsanəsi"ni gerçək tarixə həkk edən bu nəhəng boru xətti Azərbaycan dövlətinin qələbəsi, bu dövlətin qurucusu Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasətinin təntənəsidir. Çünki bu layihə kağız üzərində cızılan ilk ştrixlərindən son qaynaq əməliyyatınadək məhz onun əzmi, prinsipallığı və fədakarlığı sayəsində ərsəyə gəlib. Bu layihənin gerçəkləşməsi yolunda ən böyük təhdidlərlə, ən ağır çətinliklərlə də hamıdan öncə Azərbaycan dövləti və onun lideri üzləşib.

BTC-nin başa çatmasını, bu kəmərlə ilk neftin nəql ediləcəyi tarixi günü hamıdan və hər kəsdən çox məhz Heydər Əliyev səbirsizliklə gözləyirdi və bu onun haqqı idi. "Mən neft Ceyhana çatandan sonra oraya getmək və oradakı təntənədə iştirak etmək arzusundayam. Mən o günü gözləyirəm", - Heydər Əliyev bu sözləri 2003-cü il mayın 26-da, BTC-nin genişmiqyaslı inşaat işlərinin başlandığı gün bp şirkətinin prezidenti Con Braunla söhbətləşərkən demişdi. Həmin vaxt o, səhhətində yaranmış ciddi problemlərin fərqində idi. Amma nikbinliyini itirməyərək BTC-nin təntənəsini görəcəyinə ümidli idi. Ömür buna vəfa etmədi. Amma bu günlər onun Haqq dərgahındakı ruhu şaddır. Heydər Əliyevin həyatının amalı adlandırırdığı layihə artıq sona çatıb. O, BTC kəmərinin reallaşması, həyata vəsiqə alması üçün hər şeyi etdi və indi bu möhtəşəm kəmər də haqlı olaraq öz banisinin adını yaşadır.

BTC-nin Azərbaycana və onun tərəfdaşlarına xidmətə başladığı bu günlərdə onun möhtəşəm tarixçəsini, dəf etdiyi aşırımları xatırlamaq həm də Azərbaycanın müstəqilliyinin bu illərdə hansı sınaqlardan keçdiyini yada salmaq deməkdir. Bu sınaqların ilk aşırımı 1994-cü il sentyabrın 20-də, müstəqil Azərbaycanın yeni neft strategiyasını dünyaya bəyan edən "Əsrin müqaviləsi"nin imzalandığı gün aşılmışdı. O vaxt Ermənistanla ağır müharibədə yenicə atəşkəsə nail olmuş Azərbaycan mürəkkəb dövrü yaşayırdı. İqtisadiyyat böhran içərisində idi, ölkədə siyasi sabitlik tam bərqərar olunmamışdı. Azərbaycan bu cür nəhəng müqavilənin imzalanması üçün riskli bir ölkə kimi tanınırdı, illik büdcəsi 250-300 milyon dollar olan bir ölkəyə milyardlarla dollar xarici sərmayəni cəlb etmək üçün Heydər Əliyev simasında siyasi bacarıq nümayişi zəruri idi və o buna müvəffəq oldu. "Əsrin müqaviləsi"ndən dərhal sonra Azərbaycanda meydana gələn olaylar, 1994-cü il oktyabrında, daha sonra 1995-ci ilin martında edilən dövlət çevrilişi cəhdləri isə bu yolun nə qədər keşməkeşli olacağına sübut idi.

Azərbaycanın müstəqil neft salnaməsini ilk səhifədəcə qapatmağa çalışanlar istəklərinə müvəffəq olmadılar, "Əsrin müqaviləsi"ni ağır sınaqlardan çıxarmağa müvəffəq olan Heydər Əliyev isə artıq bu müqavilə çərçivəsində istehsal olunacaq neftin dünya bazarlarına çıxarılması barədə düşünürdü. Bu isə Xəzərdəki neft yataqlarının işlənməsinə xarici sərmayədarların cəlb olunmasından daha müşkül məsələ idi. "O vaxt bölgədə və müəyyən mənada dünyada Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərinə inam böyük deyildi, bu işin həyata keçirilməsi böyük çətinliklərlə müşayiət olunurdu. Kəmərin inşasının qarşısının alınmasına çalışanlar, maneə törədənlər var idi", - deyə həmin tarixin bilavasitə iştirakçısı olmuş prezident İlham Əliyev iyulun 13-də Ceyhandakı təntənələrdə ötənlərii bir daha yada saldı.

Lakin bütün bunlara rəğmən Azərbaycan bunca mürəkkəb sınaqlar qarşısında uğur qazanmağa, necə deyərlər, məhkum idi. Çünki bu sınaqları dəf etməyi bacaran və başladığı yolu sona çatdıracağına zərrə qədər də onun şübhə etməyən lideri vardı. "Bizim qarşımızda hələ böyük çətinliklər var. "Əsrin müqaviləsi" imzalananda da biz böyük çətinliklərlə rastlaşdıq. Lakin mən Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəmərinin uğuruna inanıram. Ymidvaram ki, bizim bu gün gördüyümüz iş gələcək üçün böyük töhfələr verəcək", - Heydər Əliyev bu nikbin sözləri 1998-ci il oktyabrın 29-da BTC layihəsi ilə bağlı "Ankara bəyannaməsi" imzalanmasından sonra Türkiyə Böyük Millət Məclisindəki çıxışında bildirmişdi. Üstündən bir il sonra, 1999-cu ilin 18 noyabrında İstanbulda ABŞ prezidenti Bill Klintonun da iştirakı ilə BTC-yə yaşıl işıq yandıran əsas sənədlər paketinin imza mərasimində o, layihənin uğuruna əminliyini bir daha vurğulamışdı: "Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərini çəkmək üçün bizim qarşımızda çox böyük maneələr vardı. Ancaq biz öz iradəmizi itirmədik və başladığımız işi axıra çatdıracağıq". BTC tarixinin sonrakı xronikası bu əzm və əminliyin parlaq təsdiqi oldu, 2002-ci il sentyabrın 18-də Heydər Əliyev şəxsən BTC-nin təməlini atdı. Və bu günlər "Əsrin kəməri"nin işə düşməsi, bir tərəfdən, Azərbaycanın və onun tərəfdaşlarının qələbəsidirsə, digər tərəfdən, bu layihəyə ilk gündən pəl vurmağa çalışan qüvvələrin məğlubiyyəti deməkdir.

Bu xüsusda bir vacib məqamı da qeyd etmək lazımdır. Azərbaycan rəhbərliyi istər ümumilikdə Xəzərdəki layihələrin, istərsə də ayrılıqda BTC-nin həyata keçirilməsində heç vaxt neft faktorundan regionda qarşıdurma yaratmaq istiqamətində yararlanmayıb. Hərçənd məhz Xəzər nefti ətrafında gedən böyük geosiyasi çarpışma belə ssenarini zaman-zaman qaçılmaz edib. Bəllidir ki, Qərb ölkələri, o cümlədən Amerika BTC layihəsinə Xəzərin enerji ehtiyatlarının Rusiyanın nəzarətindən kənar olaraq dünya bazarına daşınması baxımdan müstəsna önəm veriblər. Öz növbəsində Rusiya BTC-nin əleyhinə olduğunu açıq və ya üstüörtülü şəkildə daima büruzə verib. Çünki BTC perspektiv etibarilə təkcə Azərbaycan neftinin deyil, bütövlükdə Xəzər və Mərkəzi Asiya regionundakı neftin dünya bazarına çıxarılması üçün nəhəng dəhliz kimi nəzərdə tutulub və bu yaxınlarda Qazaxıstanın layihəyə qoşulması da bunu sübutlayır. Bütün bunlar isə bölgənin karbohidrogen ehtiyatlarının Qərbə nəqlində (tranzitində) monopolist ölkə olan Rusiyanın maraqlarına zidd idi.

Azərbaycan rəhbərliyi də Moskvanın BTC-ni əngəlləmək üçün çox şeyə əl atacağını yaxşı bilirdi. Düzdür, bu layihənin arxasında Qərbin, hər şeydən öncə Amerikanın strateji maraqları dururdu və Bakı Rusiyanın mümkün təhdidləri qarşısında Vaşinqtonun dəstəyinə arxalana bilərdi. Lakin Heydər Əliyev bu məsələdə Rusiya ilə açıq konfrontasiya və radikalizm yolunu deyil, onunla praqmatik davranmaq, Moskvanın Azərbaycanın müstəqil neft siyasətinə mənfi baxışını tədricən neytrallaşdırmaq xəttini tutdu. Çünki əks halda Xəzər hövzəsinin Rusiya-Amerika qarşıdurması meydanına çevrilməsi Azərbaycana da, onun neft strategiyasına ağır zərbə vura bilərdi. Buna görə də Azərbaycan rəhbərliyi düzgün olaraq hələ "Əsrin müqaviləsi"ndə Rusiyaya ("LUKoyl" şirkətinə) 10 faizlik pay ayırmaqla onun geosiyasi ambisiyasını bir qədər zəiflətmiş oldu.

"Əsrin müqaviləsi"nin ilk nefti də Rusiya ərazisi ilə, Bakı-Novorossiysk kəməri ilə nəql edildi. Hərçənd o zaman Rusiyada da gözəl başa düşürdülər ki, 1997-ci ilin 12 noyabrında "Çıraq-1" platformasından hasil edilən ilk neftin bu ölkə ərazisi ilə nəqli Bakının strateji deyil, taktiki seçimidir. Bununla belə, Azərbaycan rəhbərliyi bu addımları ilə göstərdi ki, regionda ümumi əməkdaşlıq atmosferinin bərqərar olması üçün praktik müstəvi mövcuddur və BTC-ni də antirusiya layihəsi kimi qəbul edib ona qarşı çıxmaqdansa, bu müstəvidən qarşılıqlı şəkildə yararlanmaq daha məqsədəuyğundur. Təsadüfi deyil ki, bu günlər Rusiya dairələrində, açıq etiraf etməsələr də (Moskva bu layihə ilə regiondakı maraqlarının xeyli itkiyə məruz qalması ilə hələ barışmayıb), BTC-dən yaxşı mənada yararlanmağı mümkün görürlər. Rusiyaın ayrı-ayrı şirkətlərinin, o cümlədən "Əsrin müqaviləsi"ndəki 10 faiz payını yapon biznesinə satıb gedən həmyerlimiz Vahid Ələkbərovun "LUKoyl" şirkətinin indi BTC-yə müştəri gözü ilə baxması da bunun təsdiqidir.

BTC-dən birmənalı şəkildə kənarda qalan Ermənistan isə, Rusiyadan fərqli olaraq, onu belə bir əməkdaşlıq təklifi gözləmədiyini bilir. BTC ilk gündən Ermənistan üçün böyük gözdağı, onun regional əməkdaşlıq müstəvisindən bəhrələnməsini mümkünsüz edən bir layihə olub. Təsadüfi deyil ki, bu günlər BTC-nin Azərbaycana və onun tərəfdaşlarına real gəlir gətirməyə başlaması Ermənistanda xüsusilə böyük yanğı doğurub. 

Təkcə kəmərin tranzit tariflərindən Türkiyə ildə 250-300 milyon dollaradək, Gürcüstan isə 50-60 milyon dollar gəlir götürəcək. Azərbaycanın yaxın 20 ildə BTC ilə nəql ediləcək neftdən gəliri ən ehtiyatlı hesablamalara görə (neftin dünya bazarında orta qiyməti 1 barrel üçün 45 dollar götürülməklə) 150 milyard dollar arasında gözlənilir. Gerçəkdə isə neft qiymətlərindəki hazırkı artım tempi nəzərə alınsa, bu rəqəm 250, hətta 300 milyard, yəni ildə orta hesabla 15 milyard dollar ola bilər. Müqayisə üçün deyək ki, hazırda Azərbaycanın dövlət büdcəsi 4,5 milyard dollardır.

Düzdür, bu rəqəmlərə skeptik baxıb "Bundan bizə nə?" deyənlər də var. Amma belələrini bu bədgümanlığa görə qınamağa dəyməz. Neftin bizə verəcəyini dərhal və bilavasitə (öz güzəranımızda, şəxsi rifahımızda) görmək istəyi prinsipcə təbii və başadüşüləndir. O cümlədən neftlə zəngin olan ayrı-ayrı ölkələrin acı təcrübəsi də belə pessimizmə əsas verə bilər.

Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev də BTC təntənələrindəki çıxışında cəmiyyətə məhz bu yöndə açıq mesaj verdi: "Biz müxtəlif ölkələrin təcrübəsini öyrənmişik. Əfsuslar olsun ki, bəzi hallarda neft ölkəyə, xalqlara rifah deyil, çətinliklər gətirir, sosial ədalətsizlik, problemlər, gərginlik gətirir. Biz isə istəyirik ki, neft Azərbaycana sülh, inkişaf gətirsin, əməkdaşlıq gətirsin, xalqımızın rifah halı yaxşılaşsın və bütün görülən işlər bu məqsədi güdür".

Bəli, bu gün BTC ilə bağlı hamımızın və ayrılıqda hər birimizin gözləntiləri var. O, Azərbaycan dövlətinin qüdrətini, onun təhlükəsizliyini təmin etməklə yanaşı, eyni zamanda, bu dövlətin hər bir vətəndaşının firavanlığını saxlayacaq bir kəmər olmalıdır. Buna inanmaq lazımdır. Odur ki, bu günlər dünyanın dörd yanından bizə gələn təbrikləri qəbul edərkən xalq və dövlət olaraq özümüz də özümüzü təbrik etməliyik. Bəli, biz bunu bacardıq!

Vüqar Orxan

Effektiv Təşəbbüslər Mərkəzinin Analitik qrupu

"525-ci qəzet", 18.07.2006