⇔ ⇔ ⇔ 

Ukraynada martın 26-da keçirilmiş parlament seçkilərinin nəticələri diqqət mərkəzində qalmaqdadır. Bu nəticələr Azərbaycan daxil, bütün postsovet məkanı üçün əlamətdar maraq kəsb edir. Əvvəla, Ukraynada keçirilən seçkilər onun dövlət quruluşunda mühüm yeniliklərə yol açmalıdır. Söhbət Ukraynanın prezident üsul-idarəli respublikadan parlament respublikasına çevrilməsindən gedir. MDB məkanında ilk dəfə olaraq məhz Ukrayna bu yolu seçib və həmin seçimin digər ölkələr üçün nə dərəcədə presedent olub-olmayacağı önəmlidir.

İkincisi, bu, Ukraynada "narıncı hakimiyyət"in düzənlədiyi ilk seçkilər idi və onun necə yekunlaşması təkcə Ukrayna üçün deyil, ümumilikdə postsovet üçün bir müddət aparıcı siyasi vektor halına gəlmiş "məxməri inqilab" əhvalının real zaman anlayışına nə dərəcədə dözümlü olduğunu nümayiş etdirməli idi.

Nəhayət, üçüncüsü, bu seçkilərin nəticəsi praktik olaraq Ukraynanın xarici siyasət prioritetləri üçün hansı fəsadlar doğuracağı, konkret olaraq Kiyevin Rusiya və Qərblə münasibətlərinin necə inkişaf edəcəyi baxımından əhəmiyyət kəsb edir. Çünki MDB məkanının əsas füqurlarından biri kimi Ukraynanın hər iki istiqamətdə hansı addımlar atacağı bu coğrafiyadakı qalan ölkələr üçün də vacib məsələdir.

Təsadüfi deyil ki, hazırda Ukrayna seçkilərinin nəticələri ilə bağlı səslənən əksər mülahizələr məhz bu üç kontekstdə nəzərdən keçirilir. Lakin onlara keçməzdən öncə həmin seçkilərin bir vacib nəticəsini qeyd etmək lazımdır. Çünki həmin nəticə bütün hallarda, yəni qeyd olunan kontekstlərdən asılı olmayaraq, prioritet əhəmiyyət kəsb edir. Bu, Ukraynadakı seçkilərin tam demokratik və şəffaf şəkildə keçirilməsidir. Düzdür, istər seçki kampaniyası dövründə, istərsə də səsvermə zamanı müəyyən qüsurlar ("qara piar"ın geniş yayılması, seçici siyahılarında problemlər və s.) qeydə alınıb, lakin mahiyyət etibarilə bu seçkilər Avropada tətbiq edilən demokratik seçki parametrlərinə uyğun gəlib və bu məqamı seçkiləri müşahidə etmiş beynəlxalq müşahidəçilər missiyası da vurğulayıb.

Əlamətdardır ki, ilk dəfə olaraq postsovet məkanında keçirilmiş seçkilərə Qərb müşahidəçiləri (ATƏT, Avropa Şurası, Avropa Birliyi və s.) ilə MDB-ni təmsil edən müşahidəçilər yekdil qiymət veriblər. İndiyədək, Rusiya da daxil, MDB-nin bu və ya digər ölkəsində keçirilən seçkilərə münasibətdə onların qənaəti xeyli fərqli olurdu. O cümlədən MDB məkanında "məxməri dəyişikliklər"in avanqardı olmuş Gürcüstanda 2004-cü ilin yanvarında keçirilmiş prezident və həmin ilin martında keçirilmiş parlament seçkiləri də ikili qiymət almışdı. Ystəlik həmin seçkilərə ümumən şəffaf keçsə də, demokratik rəqabət imkanları təmin edilməmişdi, nə prezident seçkilərində Mixail Saakaşviliyə ciddi rəqibi vardı, nə də parlament yarışında "qızılgül inqilabı" koalisiyasına real müqavivət göstərəcək siyasi qüvvə.

Odur ki, məhz Ukraynadakı seçkilər "məxməri inqilab"dan doğan hakimiyyətin demokratiya sınağından necə çıxdığını müəyyənləşdirmək baxımından əlamətdar bir hadisə idi. Bu baxımdan Viktor Yuşşenko iqtidarının bu sınaqdan uğurla çıxdığını konstatasiya etmək olar. Hərçənd bilavasitə Yuşşenkonun özü və komandası üçün seçkinin nəticəsi o qədər də uğurlu sayıla bilməz, çünki prezident partiyası ("Bizim Ukrayna" bloku) seçkini yalnız üçüncü yerdə başa vurub.

Diqqətə alsaq ki, bu seçkilərdən sonra Ukraynada siyasi sistem ciddi konstitusion dəyişikliyə məruz qalacaq və prezident öz səlahiyyətlərinin bir qismini Ali Radaya və oradakı deputat çoxluğun formalaşdıracağı hökumətə verəcək, onda Yuşşenkonun partiyasının seçkilərdəki uğursuzluğu daha ciddi həcmdə nəzərə çarpar.

Xatırladaq ki, Ukraynanın parlament respublikasına çevrilməsi ideyası hələ prezident Leonid Kuçma tərəfindən 2004-cü ilin əvvəlində irəli sürülmüşdü. Bəzi müşahidəçilərə görə, Kuçma bu yolla prezidentlikdən gedəndən sonra yenidən iqtidara qayıdışını (parlament seçkilərində qələbə və baş nazir postu) təmin etməyi nəzərdə tuturdu. Amma iş elə gətirdi ki, bu konstitusion dəyişiklər paketi 2004-cü ilin sonunda "narıncı inqilab"ın yaratdığı hüquqi dalandan əsas çıxış yoluna çevrildi və o zaman prezidentlik postu uğrunda yarışan bütün tərəflər onu qəbul etdilər.

Yuşşenko və tərəfdarları bu addıma gedərkən düşünürdülər ki, 2006-cı ilin parlament seçkisi (konstitusion dəyişiklik məhz bundan sonra qüvvəyə minməlidir) onsuz da "narıncı komanda"nın qələbəsi ilə nəticələnəcək və prezident-parlament münasibətlərində hansısa problem yaşanmayacaq. Yuşşenkonun rəqibi, o vaxtkı baş nazir Viktor Yanukoviç isə həmin paketi onu ona görə qəbul etdi ki, prinsip etibarilə prezidentlik yarışını uduzduğunu dərk etmişdi ki, bu konstitusion dəyişiklik sayəsində parlament müstəvisində revanş götürərək faktiki hakimiyyətə qayıdacağını nəzərdə tuturdu.

Lakin ilyarım öncəki bu qənaətlər, daha dəqiqi, Yuşşenkonun planları bir qədər sonra, 2005-ci ilin sentyabrında baş verən olaylarla xeyli dərəcədə sıradan çıxdı. "Narıncı koalisiya"nın ikinci füquru hesab edilən Yuliya Timoşenkonun baş nazir postundan getməsi və iqtidar komandasının çat verməsi Ukraynadakı sonrakı proseslər üçün həlledici faktor oldu. Və bu gün Ukraynadakı parlament seçkilərindən sonra yaranmış situasiya xeyli dərəcədə məhz həmin hadisənin yekunudur.

Ümumilikdə götürdükdə isə, istər 2005-ci ilin payızında "narıncı hakimiyyət"in parçalanması, istərsə də Ali Radaya seçkilərin bu cür başa çatması Ukraynada ilyarım öncə baş vermiş inqilabın prinsipcə gözlənilən nəticələri kimi nəzərdən keçirilməlidir. Bu baxımdan Ukraynadakı parlament seçkilərini "narıncı inqilab" ikinci hissəsi hesab etmək olar, hərçənd bəziləri Yanukoviçin partiyasının seçkini birinci yerdə başa vurmasını "narıncı hakimiyyət"ə qarşı əksinqilab kimi də qiymətləndirirlər. Amma məsələ nəyin necə adlandırılmasından çox, proseslərin mahiyyətindədir. Mahiyyəti dəqiqləşdirmək üçün bir qədər geriyə, Ukraynada 2004-cü ilin sonunda baş verən olaylardan sonraya nəzər yetirmək lazımdır.

Məlumdur ki, hər bir inqilabdan sonra istər ümumilikdə xalq kütləsi, indiki ifadələrlə desək, elektorat, istərsə də "inqilab övladları", yəni bu dalğada hakimiyyətə gəlmiş qüvvələr kəmhövsələ olur və öz məqsədlərinə tezliklə (bəzən nəyin bahasına olursa-olsun) çatmağı düşünürlər. Ukraynada xalqın əksər hissəsi üçün bu məqsəd ilk növbədə sosial rifah halının yaxşılaşması idisə, inqilabın iqtidara gətirdiyi qüvvələrin çoxu üçün başlıcası şəxsi mənafelər, ölkənin nəhəng iqtisadi piroqunun bölüşdürülsməsindən maksimum çox pay qoparmaq niyyəti idi. İnqilablardan sonra baş verən bu cür pay bölgüləri isə gec-tez maraqların toqquşması və dünənki müttəfiqlərin bir-birinə rəqib, hətta düşmən kəsilməsi ilə nəticələnir.

Əslində Ukraynada belə gedişatı "narıncı inqilab"ın ən qızğın çağında proqnozlaşdırmaq mümkün idi. Həmin olaylarda siyasi yönündən və fəaliyyət spektrindən asılı olmayaraq ən müxtəlif qüvvələr - Qərbpərəst mötədil Viktor Yuşşenko, millətçi-populist Yuliya Timoşenko, onların satellitləri olan marjinal qruplar, daha sonra bu koalisiyaya qoşulmuş Ali Radanın sədri, siyasi mövqe və prinsipləri dəqiq bəlli olmayan Vladimir Litvin, prezident seçkilərinin üçüncü tur səsverməsi ərəfəsində qüvvələr nisbətinin narıncıya doğru dəyişdiyini görərək inqilab düşərgəsinə qoşulan sosialistlər və başqaları bir araya gələndə prinsipcə aydın idi ki, bu qarmaqarışıq spektr müəyyən zaman kəsiyindən sonra ziddiyyətli çalarlara ayrıla bilər.

Nəticədə cəmisi 9 ay sonra əhali arasında reytinqi minimuma enmiş Ukrayna hakimiyyətində ixtilaf və "narıncı inqilab" liderlərinin siyasi mübarizə cəbhəsində əks tərəflərdə yer alması baş verdi. Bu isə təkcə Ukrayna miqyasında deyil, bu ölkədə baş verənləri diqqətlə izləyən postsovet məkanı üçün "məxməri inqilab" fəlsəfəsinin ciddi aşınmaya məruz qalması demək idi. Təsadüfi deyil ki, o vaxt prezident Yuşşenkonun baş nazir Timoşenkonu istefaya göndərməsi "narıncı inqilab"ın əsas sponsoru olmuş Qərb dairələrində də sıradan bir olay kimi qarşılanmamışdı. Postsosialist məkanında "məxməri inqilab" praktikasının müəlliflərindən sayıla biləcək ABŞ-ın keçmiş dövlət katibi Madlen Olbrayt isə hələ 2005-ci ilin yayında Çexiyanın "Praqa-Fronta" qəzetinə müsahibəsində Ukraynada gedən proseslərin onda narahatlıq doğurduğunu, bu tendensiyanın nəticdə "narıncı hakimiyyət" üçün əksinqilabla yekunlaşa biləcəyini bildirmişdi.

Maraqlıdır ki, indi Yanukoviçin Regionlar Partiyasının seçkidən birinci çıxmasını (32 faiz) bir sıra Qərb dairələri elə bu cür səciyyələndirlər. Bunun əksini iddia edənlər isə Yuşşenkonun partiyası isə Timoşenkonun blokunun topladığı səsləri (müvafiq olaraq 14 və 22 faiz) ümumiləşdirərək nəticənin "narıncı inqlilab"ın xeyrinə olduğunu bildirirlər.

Gerçəkdə isə bu gün Ukrayna üçün hansı rəngin və onun arxasındakı siyasi blokların deyil, onun özünün dövlət olaraq inkişafı və əhalisinin rifahı önəm kəsb edir. Bu baxımdan Ukraynanın Qərb və ya Rusiya istiqamətində gedəcəyi də prinsip etibarilə daha çox geosiyasi nəzəriyyə məsələsidir, nəinki praktik siyasət predmeti.

Düzdür, yuxarıda qeyd olunan konstitusion dəyişikliklərin özəlliyini nəzərə alsaq, Ali Radada formalaşacaq yeni hökumətin sifətinin xeyli dərəcədə Ukraynanın beynəlxalq siması üçün də həlledici olacağını demək olar. Bəzi icmalçılar isə (xüsusilə Rusiyada) hesab edirlər ki, yeni hökumət koalisiyasının hansı qüvvələrdən təşkil ediləcəyi ölkənin Ukraynanın xarici siyasət vektorunu birmənalı şəkildə müəyyənləşdirəcək. Başqa sözlə, əgər "narıncı koalisiya" (Yuşşenko-Timoşenko) bərpa olunsa, Ukrayna Avropaya doğru gedəcək, Yanukoviç baş nazir olsa isə, əksinə, ölkə Rusiyanın ağuşuna düşəcək.

Lakin bu mülahizələr əksəriyyət etibarilə spekulyativ səciyyə daşıyır. Çünki tərəflərin elan etdikləri siyasi prioritetlərə diqqətlə baxsaq, görərik ki, onlar arasında elə strateji əhəmiyyətli ziddiyyət yoxdur. Məsələn, Yanukoviçin Rusiyayönümlü kimi tanınan partiyası əsas prioritetlər kimi Rusiya ilə sıx tərəfdaşlıq (ilk növbədə iqtisadi) münasibətlərini, rus dilinə ikinci dövlət dili statusunun verilməsi, Ukraynanın Avropa Birliyinə (AB) inteqrasiyasını, amma NATO-ya üzvlük ideyasından vaz keçməsini önə sürürlər. Yuşşenko da Rusiya ilə sıx tərəfdaşlıq münasibətlərini rədd etmir və Ukraynanın AB-yə və NATO-ya qəbulunu prioritet məqsəd sayır rus dilinin ikinci dövlət dili olmasına isə qarşıdır. Timoşenkonun partiyası da eyni prioritetləri elan edib, sadəcə, onları bir qədər millətçilik sousu ilə təqdim edir.

Qeyd etmək lazımdır kim, rus dili məsələsi Yanukoviç tərəfindən daha çox ölkədəki rus əhalisinin səsini qazanmaq üçün irəli atılıb və seçkidən sonra onu bir kənara qoymaq olar. Belədə görünür ki, NATO-ya üzvlük məsələsini çıxmaqla qalan strateji məqamlarda tərəflərin mövqeləri faktiki olaraq ortaqdır: Rusiya ilə tərəfdaşlıq, amma Avropa evinə inteqrasiya.

Deməli, Radada formalaşacaq bu və ya digər koalisiya bir-birindən radikal şəkildə fərqlənməyəcək. O ki qaldı NATO-ya üzvlük məsələsinə, bunu da zamanın öhdəsinə buraxmaq lazımdır. Hər halda Kuçma da 1994-cü ildə hakimiyyətə gələndə qatı NATO əleyhdarı kimi tanınırdı, amma 2002-ci ildə Ukraynanın alyansa üzvlüyündən dəm vururdu. Ukraynanın xalqı üçün isə, təbii ki, hansısa beynəlxalq təşkilata üzvlükdən daha öncəsi isə ölkənin iqtisadi inkişafı və sosial rifahın təmin olunmasıdır. Sıravi əhali inqilabın onlara vəd etdiyi nemətlərdən birini (demokratiya) artıq alıb, ikincisini isə (sosial rifah) hələ gözləməkdədir. Rifah isə inqilabi addımlarla deyil, sabitlik və təkamül şəraitində həyata keçirilən islahatlarla mümkündür.

Effektiv Təşəbbüslər Mərkəzinin Analitik qrupu

“525-ci qəzet”, 01.04.2006