Yaxud Moskva neçə milyard dolların müqabilində bu problemin ədalətli həllinə dəstək verə bilər?

⇔ ⇔ ⇔ 

Rusiya prezidenti Vladimir Putinin Bakıya ikigünlük səfərinin yekunları siyasi gündəmin prioritet mövzusu olaraq qalır. Üstəlik Putinin Bakıda verdiyi açıqlamalar ümumilikdə Kremlin regional siyasəti baxımından xüsusi maraq doğururdu. Səfər protokol qaydalarına görə işgüzar xarakterli olsa da, faktiki olaraq tammiqyaslı rəsmi səfər sayıla bilərdi. Prezident Putin formal olaraq Bakıya "Azərbaycanda Rusiya ili"nin açılışı münasibətilə gəlmişdi. Amma səfər gedişində həm prezidentlər, həm də heyətlər səviyyəsində geniş müzakirələr aparıldı. Hökumətlərarası komissiyanın toplantısı, ikinci Azərbaycan-Rusiya iqtisadi forumu keçirildi, həmçinin ikitərəfli sənədlər, o cümlədən dövlət başçıları tərəfindən birgə siyasi bəyanat imzalandı.

Yeri gəlmişkən, siyasi bəyanat bir qayda olaraq dövlət başçılarının rəsmi səfərlərinin yekununda imzalanır və 2001-ci ilin yanvarında Rusiya prezidentinin Bakıya rəsmi səfəri, 2002-ci ilin yanvarında prezident Heydər Əliyevin Rusiyaya dövlət səfəri və 2004-cü ilin martında prezident İlham Əliyevin Moskvaya rəsmi səfəri zamanı analoji sənəd imzalanışdı. Bu faktın özü göstərir ki, hər iki tərəf bu səfərə xüsusi önəm verib. Təbii ki, tərəflərin hər biri bu səfərdən özü üçün prinsipial məqsədlər güdürdü və səfərin gedişi göstərdi ki, bu maraqların həm üst-üstə düşən, həm də hələlik kəsişməyən istiqamətləri mövcuddur.

O ki qaldı sərlövhədəki suallara, onlar səfər zamanı səslənən bəyanatlardan, daha dəqiqi, Rusiya prezidentinin bizim üçün bir nömrəli prioritet olan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi barədə bəyanatından qaynaqlanır. Sözügedən sualları hərfi mənada qəbul etmək lazım deyil. Yəni burada söhbət ondan getmir ki, biz Rusiyaya nə qədər pul verməliyik ki, o, Qarabağ məsələsinin həllində bizə kömək etsin. Hərçənd məhz buna bənzər obıvatelsayağı suallar Qarabağ münaqişəsi başlayandan bizim ictimai (kütləvi) şüurumuzda kifayət qədər dəbdə olub və hələ də dövriyyədən çıxmayıb. Odur ki, məsələnin "obıvatel" üzünü bir kənara qoyaq və onun prinsipial tərəfinə diqqət yetirək.

Əlbəttə, Qarabağ münaqişəsinin bugünədək həll edilməsindən ən çox zərər görən Azərbaycandır. Eyni zamanda, o da gerçəkdir ki, bu münaqişənin davam etməsindən qarşı tərəf, təcavüzkar Ermənistan da yetərincə ziyan görür. Öz işğalçı siyasəti üzündən düşdüyü təcrid vəziyyəti Ermənistanı iri regional əməkdaşlıq layihələrindən, nəqliyyat arteriyalarından kənarda qoyub, onun xarici ölkələrlə, ələlxüsus Rusiya ilə iqtisadi əlaqələri xeyli dərəcədə axsayır. Həhayət, bu münaqişədən dolayı ziyan görən region ölkələri də var və heç şübhəsiz ki, Rusiya bu sırada öndə gedir.

"Bizim Azərbaycanla əmtəə dövriyyəmiz son iki il ərzində ikiqat artaraq 1 milyard dollara çatıb. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi olmasaydı, yəqin ki, bu rəqəm 5 milyard dollara çatardı" - prezident Putinin Bakıda səsləndirdiyi bu bəyanat qeyd etdiyimiz fikrin təsdiqi üçün effektli arqument sayıla bilər. Təbii ki, bu bəyanatı, sadəcə, iqtisadi prizmadan dəyərləndirmək düzgün olmazdı. Putinin bu müqayisəli arifmetikası geniş anlamda siyasi və geosiyasi mahiyyət daşıyır. Rusiya Qarabağ münaqişəsi üzündən Azərbaycan və Ermənistanla tammənalı regional əməkdaşlıq və strateji partnyorluq həyata keçirə bilməmədiyini bildirir.

Qeyd oluna bilər ki, Moskvanın strateji münasibətlər sarıdan Ermənistanla elə bir problemi yoxdur. Amma strateji münasibətlər yalnız hərbi-siyasi müstəvini əhatə etmir və hazırkı dünya reallıqlarını diqqət alsaq, bu daha çox məhz iqtisadi faktorlarla bağlı məsələdir. Bu baxımdan Putinin sözügedən bəyanatı mühüm iqtisadi reallığın etirafıdır. 2005-ci ilin yekunlarına görə, Ermənistanın Rusiya ilə ticarət dövriyyəsinin həcmi təxminən 350 milyon dollar, yəni bizə nisbətən üç dəfə az olub. Qarabağ münaqişəsi və onun Ermənistan üçün yuxarıda qeyd etdiyimiz iqtisadi fəsadları olmasaydı, yəqin ki, bu rəqəm də, Putinin dediyi kimi, ən azı beş dəfə çox olardı.

Yeri gəlmişkən, Rusiya prezidenti Qarabağ münaqişəsinin iqtisadi fəsadları barədə bəyanatı bir neçə ilə öncə məhz Yerevandan səsləndirmişdi. "Rusiya Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tezliklə həllində maraqlıdır. Çünki bu, istər Azərbaycanla, istərsə də Ermənistanla dolğun əməkdaşlıq üçün bizə geniş imkan verəcək. İndiki qeyri-normal vəziyyətin davam etməsi isə bu əlaqələrin inkişafında təbii məhdudiyyət yaradır. Biz bu vəziyyətin dəyişməsində olduqca maraqlıyıq", - deyə Rusiya prezidenti 2001-ci ilin payızında Ermənistana rəsmi səfəri zamanı qeyd etmişdi. Sonralar Rusiya rəhbəri bu fikri erməni həmkarı ilə görüşlərdə bir neçə dəfə təkrarlayıb və təsadüfi deyil ki, Bakıda da onu nəzərə çatdırdı.

Eyni zamanda, bu, Rusiyanın Qarabağ məsələsinə münasibəti ilə bağlı indiyədək, daha doğrusu, Yeltsin dönəmində eşitdiyimiz bəyanatlardan ən azı formaca fərqli yanaşmadır.

Yeltsin vaxtında Rusiya dairələri belə bir fikri gizlətmirdilər ki, nə qədər ki, Qarabağ münaqişəsi (bu tezis postsovet məkanındakı digər münaqişələr üçün də keçərlidir) həll olunmayacaq, o qədər Moskva Azərbaycanı və Ermənistanı nəzarətdə saxlayacaq. Əksinə, bu münaqişənin aradan qalxması Rusiyanın regiona praktik təsir imkanlarını zəiflədəcək.

Əlbəttə, Putinin hakimiyyətə gəlişindən sonra Moskvanın bu prinsipial baxışında köklü dəyişikliyin baş verdiyini iddia etmək yanlışlıq olardı. Moskva hələ də postsovet məkanındakı münaqişələri özünün geosiyasi maraqları prizmasından nəzərdən keçirir.

Lakin, bununla yanaşı, Moskva artıq bu münaqişələrin "dondurulmuş" vəziyyətdə qalmasının özü üçün mənfi tərəflərini də görməmiş deyil və postsovet ölkərindəki münaqişələrin özünün bu ölkələrlə tammiqyaslı əməkdaşlığı üçün mənfi fon yaratdığını etiraf edir: "Bu münaqişələr qarşımızı kəsir, buna görə də çox istəyirik ki, onlar həll olunsun. Rusiya, həqiqətən çox istəyir ki, postsovet məkanındakı bütün münaqişələr həll edilsin. Əgər kimsə deyirsə ki, bu, belə deyil, o, ya yanılır, yaxud da xalqlarımızı aldatmağa çalışır".

Təbii ki, Putinin bu sözlərini deklarativ mülahizə kimi də qəbul etmək olar. Ən azı ona görə ki, Rusiya rəhbərinin məxsusi olaraq altını cızdığı "həqiqətən çox istəyir" ifadəsi hələlik Rusiyanın postsovet məkanındakı münaqişələrə, o cümlədən Qarabağ münaqişəsinə münasibətində real addımlara transformasiya olunmayıb. Eyni zamanda, Rusiya bu münaqişələrə münasibətində neytrallıq görüntüsündən əl çəkmək niyyətində də görünmür: "Biz razılığa gəlməyə çalışan tərəflərdən kiməsə hər hansı təzyiq göstərməyi özümüz üçün tamamilə istisna edirik. Biz yalnız əldə olunmuş razılaşmaların təminatçısı rolunu yerinə yetirə bilərik".

Prezident Putin Rusiya diplomatları üçün artıq zərb-məsələ olmuş bir fikri Bakıda bir daha səsləndirəcəyi tamamilə gözlənilən idi. O cümlədən Putinin azərbaycanlı jurnalistin Rusiyanın Qarabağ nizamlanmasındakı vasitəçilik səyləri barədə sualına cavabında Ermənistan prezidentini Moskvaya dəvət edəcəyini və onunla bu yöndə bir daha məsləhətləşmələr aparacağını bildirməsi də bizim üçün yenilik olmadı. Çünki bənzər bəyanatları da daha öncə də eşitmişik. Üstəlik Robert Köçəryan elə bir ay öncə Moskvada idi və Rusiya rəhbərinin onunla məsləhətləşmək imkanı olmuşdu.

Beləliklə, Rusiya bəyan edir ki, onun Qarabağ məsələsinin tezliklə həll olunmasında köklü iqtisadi maraqları var. Eyni zamanda, Moskva bu münaqişənin həllini tapması üçün Ermənistanı təcavüzkarlıqdan çəkindirəcək addımlar atmaq istəmir.

Bəs belə olanda Azərbaycan nə etməlidir? Zənnimizcə, bu vəziyyətdə Azərbaycan üçün ən optimal yol Rusiya ilə iqtisadi əməkdaşlığı daha da inkişaf etdirməkdir.

Əgər Rusiya Azərbaycanla iqtisadi münasibətlərin daha da dərinləşməsində bilavasitə maraqlıdırsa və etiraf edirsə ki, Qarabağ münaqişəsi bu münasibətlərin inkişafına mane olur, onda Azərbaycan bu faktordan maksimum yararlanmalıdır.

Digər tərəfdən, son bir neçə ilin statistikasındakı tendensiya da bunu sübut edir. 2002-cü ildə Azərbaycanın Rusiya ilə ticarət dövriyyəsinin həcmi təxminən 300 milyon dollar təşkil edirdi. Son üç ildə bu rəqəm sürətlə artaraq 1 milyard dolları ötüb.

Və əgər Rusiya belə artım tepmindən sonra bəyan edirsə ki, Qarabağ məsələsi olmasaydı, ticarət dövriyyəsinin həcmi indikindən ən azı 4 milyard dollar çox olardı, onda, kobud desək, Rusiyanı bu sahədə "stavka" daha da artırmağa təşviq etmək gərəkdir. Düzdür, Rusiya ilə ikitərəfli ticarətdəki bu artımın nəticə etibarilə Moskvanın Qarabağ münaqişəsinin həllinə baxışının bizim xeyrimizə dəyişəcəyini düşünmək sadəlövlük olardı. Lakin bu tendensiyanın bizim üçün əlverişli tərəfi də var. Ən azı ona görə ki, bu tendensiya Rusiya dairələrində Azərbaycanla tərəfdaşlığın nə dərəcədə sərfəli olduğu qənaətini gücləndirmiş olacaq.

Azərbaycanın iqtisadi yöndən Rusiya üçün Ermənistanla müqayisədə qat-qat cəlbedici ölkə olduğu faktdır və əslində Moskvada bunu heç vaxt gizlətməyiblər də. Azərbaycan-Rusiya iqtisadi münasibətlərinin sürətli inkişafı isə iqtisadi resurslarına görə bizimlə müqayisəyə gəlməyəcək Ermənistan üçün ən azı mühüm siyasi təsir vasitəsidir.

Təsadüfi deyil ki, son vaxtlar Rusiyada postsovet məkanına münasibətində aşkar praqmatizm faktorunun önə çəkilməsini ən çox narahatlıqla qarşılayan məhz Ermənistandır. Təkcə onu xatırlamaq yetər ki, uzun illər Ermənistanı iqtisadi dotasiyada saxlayan Moskva hələ 2002-ci ildə onu Ermənistanı 100 milyon dollarlıq borcunu qaytarmaq üçün özünün strateji sənaye obyektlərinin səhmləri ilə ödəməyə məcbur etmişdi.

Bu fakt nümayiş etdirdi ki, Rusiya üçün "qarın qardaşdan irəlidir" və Moskva Yerevana bildirdi ki, strateji tərəfdaşlıq öz yerində, amma sən də yediyinin pulunu verməlisən.

Burada bir vacib məqamı da vurğulamaq lazımdır. İstər son iki ildə Azərbaycan prezdentinin Rusiyaya səfərlərinin, istərsə də Putinin Bakıya son səfərinin iqtisadi tərəfini şərh edən bir sıra icmalçılar iddia edirlər ki, Azərbaycanın iqtisadi potensialını Rusiya şirkətləri üçün açması şimal qonşumuzun bizə iqtisadi anneksiyası ilə nəticələnə bilər.

Birmənalı şəkildə qeyd etmək olar ki, bu iddialar tamamilə subyektivdir. Bəli, belə təhlükə real ola bilərdi, əgər Azərbaycan Rusiya ilə münasibətlərini onun iqtisadi basqısı altında qurmuş olaydı. Amma Azərbaycanda aparılan iqtisadi kurs və xarici sərmayələrə açıq qapı siyasəti ilk növbədə Azərbaycanın milli maraqlarını ehtiva edib və bu xəttin bundan sonra da uğurla davam etdiriləcəyinə şübhə yoxdur. Ona qalırsa, ötən illər ərzində Qərb, o cümlədən ABŞ şirkətləri Azərbaycan iqtisadiyyatına milyardlarla dollar sərmayə qoyublar və burada heç bir iqtisadi anneksiyadan söhbət getmir. Azərbaycan hər bir tərəfdaşı ilə münasibətləri qarşılıqlı fayda və qarşılıqlı mənfəət prinsiplərinə əsasən qurur.

Bu xüsusda prezident İ.Əliyevin 2004-cü ilin fevralında Moskvaya səfəri gedişində keçirdiyi mətbuat konfransında söylədiyi fikri xatırlatmaq yerinə düşər. Rusiya jurnalistinin "Azərbaycan iqtisadiyyatının dirçəlməsində Rusiya sərmayəsinin imkanlarını necə qiymətləndirirsiniz" sualına cavabında prezident vurğulamışdı ki, "Azərbaycan iqtisadiyyatının Rusiya tərəfindən dirçəldilməsinə ehtiyac yoxdur": "Azərbaycanda iqtisadi yüksəliş var və dünyanın ən böyük şirkətləri bizimlə əməkdaşlığa can atır. Bu kontekstdə Azərbaycan Rusiya şirkətləri ilə qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığı alqışlayır. Bir sözlə, Azərbaycan bu əməkdaşlıqda nə qədər maraqlıdırsa, Rusiya da bir o qədər maraqlıdır".

Effektiv Təşəbbüslər Mərkəzinin Analitik qrupu

"525-ci qəzet", 28.02.2006